چکیده:
امکان و یا امتناع راهیابی به باطن قرآن و از جمله آیات الاحکام ـ که اساس احکام فقهی است ـ از مباحث بنیادی حوزه علوم قرآن، تفسیر و بهویژه عرفان است. روایاتی از معصومین (ع) در تأویل و تفسیر باطنی پارهای از آیات وجود دارد لیکن تعداد این آیات اندک است، با توجه به محدودیت روایات، آنهم درباره پارهای از آیات، پرسش این است که آیا میتوان در مواردی که نقل معتبر در کشف مدلول باطنی آیات وجود ندارد، به تفسیر و تأویل و بیان اسرار آن پرداخت؟ مثبت بودن پاسخ به معنای رابطه ایجابی عرفان و قرآن بهطور عام و عرفان و فقه بهطور خاص است. چنانکه لازمهاش بحث از رابطه شریعت، طریقت و حقیقت است. پژوهش پیش رو کوشیده است با تکیه بر منابع و متون تفسیری و عرفانی، امکان رهیافت عرفانی به قرآن و ضرورت آن را بهویژه در روزگار کنونی و نقشی که عرفان اصیل اسلامی میتواند در مواجهه با جنبشهای نوپدید دینی و معنوی و در تعامل با دیگر ادیان و ملل ایفا کند، توصیف و تبیین کند. ارائه مبانی عقلی و نقلی این امکان، شرایط و ضوابط این رهیافت و آثار و پیامدهای آن بهطور مشخص در احکام خمسه عبادی (نماز، روزه، زکات، حج و جهاد) در مقایسه با اهداف و غایات فقه، اهداف عمده این تحقیق را تشکیل میدهد. تکیه بر رابطه طولی و جداییناپذیر مراتب سهگانه شریعت، طریقت و حقیقت از یکسو و تأکید بر تقدم باطن شریعت بر ظاهر آنکه معطوف به تقدم روح عبادت بر ظاهر و صورت آن است از سوی دیگر و نیز ضرورت و لزوم پیجویی معانی باطنی آیات و استنباط معانی عمیق عرفانی در چارچوب روح پیام قرآن از نتایج این پژوهش به شمار میآید. چنانکه اثبات سازگاری میان نظر و عمل در دستگاه عرفان اسلامی و نتیجهای که در رهیافت عرفانی به هر یک از عبادات پنجگانه نصیب سالک میشود و بسیار متمایز از نتیجه رهیافت فقهی است از دیگر اهداف این پژوهش است. سالک در این رهیافت نه به طمع بهشت یا رهایی از دوزخ که غایت ظاهری فقه و آیات الاحکام است بلکه به دنبال زدودن قیود جزئی و اتصال به حقیقت مطلق و درک حقیقت عالم و بازگشت کثرت به وحدت است. نتیجه کاربردی این پژوهش، نشان دادن پیامدهای بسیار مثبت رابطه فقه و عرفان است پیوندی که در نتیجه آن فقه از یک سری مقررات صرفاً حقوقی محدود به مقررات دارای پشتوانه اخلاقی و معنوی تبدیل میشود؛ و مکلف به هیچ رو قانع و خرسند بجا آوردن نماز، روزه، زکات و حج و جهاد و سایر عبادات در قالبهای معمول فقهی نخواهد بود و برای ارتباط با خدا، خود و جامعه و همنوعانش ابعادی و افقهای بالاتری را مدنظر خواهد داشت.
مقالات مرتبط:
1) رهیافت عرفانی به قرآن و مبانی آن با تأکید بر آیات الاحکام، محمد نصیری، پژوهشهای فلسفی _ کلامی، بهار 1393، شماره 59، (26 صفحه، از 99 تا 124)، (علمی _ پژوهشی)
2) فقه و عرفان ضرورت رهیافت عرفانی به فقه و آیات الاحکام، شهرام پازوکی، محمد نصیری، پژوهشنامه عرفان، بهار و تابستان 1391، شماره 6، (22 صفحه، از 23 تا 44)، (علمی _ پژوهشی)