دانشنامه امام علی (ع)

عنوان دانشنامه

موضوع دانشنامه و زبان آن

زندگی و سیره امام علی (ع) و زبان آن فارسی می‌باشد

معرفی نویسندگان

این دانشنامه توسط جمعی از نویسندگان زیر نظر «علی‌اکبر رشاد» و به اهتمام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نگاشته شده و از حمایت‌های «ستاد بزرگداشت سال امام علی ع» بهره برده است.

چنانکه در درآمد کتاب در بخش شناخت نامه‌ی نویسندگان، (دانشنامه امام علی (ع)، علی‌اکبر رشاد، ج درآمد، صص 318 – 289) به معرفی اجمالی تک‌تک نویسندگان مقالات می‌پردازد.

همکاران و پدیدآورندگان

شورای علمی: «رضا استادی»، «سید جمال‌الدین دین‌پرور»، «محمد دشتی»، «علی ذوعلم»، «سید جعفر شهیدی»، «مهدی قوام صفری»، «سید عباس موسویان»، «سعید نعمانی» و «سید یحیی یثربی»؛
معاون امور علمی و پژوهشی: «محمد اسفندیاری»؛
معاون امور اجرایی: «احمدعلی یوسفی»؛
مدیر گروه حکمت و الهیات: «رضا برنجکار»؛
مدیر گروه حقوق: «محمود حکمت‌نیا»؛
مدیر گروه سیاست: «محسن مهاجرنیا»؛
مدیر گروه اقتصاد: «احمدعلی یوسفی»؛
مدیر گروه تاریخ و سیره: «محمد اسفندیاری»؛
مدیر گروه مرجع شناسی: ‌«هادی ربانی»؛
مشاوران و ارزیابان: «محسن اسماعیلی»، «عماد افروغ»، «اکبر ایرانی»، «محمد بیابانی»، «سیدابوالقاسم حسینی (ژرفا)»، «سیدرضا حسینی»، «حسن سبحانی»، «عبدالقیوم سجادی»، «علی صدرایی خویی»، «ناصر قربان‌نیا»، «علی‌رضا مختارپور» و «علی ملکی میانجی»؛
ویراستار ارشد: «رضا بابایی»؛
ویراستاران: «ابراهیم احمدیان»، «علی‌رضا تاجیک»، «حسین دهنوی»، «احمد شهدادی»، «رضا مؤمن زاده» و «سیدباقر میرعبداللهی»؛
مسئول ماخذیابی: «محمد صحتی سردرودی»؛

معرفی اجمالی اثر

این دانشنامه در 12 جلد و یک جلد درآمد و در ده محور از مباحث «حکمت و معرفت»، «مبدأ و معاد»، «نبوت و امامت»، «اخلاق و سلوک»، «حقوق»، «سیاست»، «اقتصاد»، «تاریخ»، «سیره» و «مرجع‌شناسی» تشکیل‌شده است.

به‌طورکلی می‌توان گفت: جلد یکم تا سوم دانشنامه امام علی، ویژه مباحث‌ اندیشه‌ای و عقیدتی است و در آن از حکمت و معرفت‌ و کلام و الهیات سخن می‌رود در این مباحث کوشیده‌ شده است تا آموزه‌ای علوی تجزیه‌وتحلیل شود و با رویکرد فقهی به روایات امام علی نگریسته شود. جلد چهارم دانشنامه از آن اخلاق و سلوک است و در آن شماری از مباحث اخلاق بررسی‌شده است. جلد پنجم، مباحث حقوقی در سیره و آموزه‌های‌ آن حضرت است. آنچه در این عرصه شایان عبرت‌آموزی، است همگونی سیره حضرت با آموزه‌های بلند اوست. هر چه امام در باب حقوق مردم بر زبان آورده، در عرصه عمل نیز محقق ساخت. در این جلد فقه‌ امام علی، حقوق بشر و حقوق زن، جایگاه بیعت در حکومت و حقوق متقابل مردم و حکومت، جرم‌شناسی‌ و چگونگی پیشگیری از آن و حقوق مجرمان، آیین‌ دادرسی در سیره و آموزه‌های آن امام تبیین شده است. ششمین جلد ذیل عنوان سیاست آمده است هم سیاست‌ امام و هم سیاست در نگاه آن حضرت تبیین شده است. جلد هفتم ابعاد گوناگون اقتصاد و معیشت، از آموزه‌ها و سنت آن حضرت استخراج‌شده است برخی از مقالات‌ این جلد کلان محور و برخی مورد محور هستند. جلد هشتم و نهم درباره زندگی و جلد دهم و یازدهم‌ ویژه سیره آن حضرت است. مقالات این مجلدات، به‌ اقتضای موضوع که پیشینه پژوهشی دارد، بلند است. آنچه ذیل عنوان تاریخ و سیره آمده است، سی مقاله‌ تحقیقی و در حدود دو هزار صفحه شامل کارنامه‌ زندگی امیرالمؤمنین، دوستان و دشمنان و سیره و فضایل آن حضرت می‌باشد. دوازدهمین جلد از دانشنامه ذیل عنوان فرعی‌ مرجع‌شناسی به آهنگ پژوهش درباره مهم‌ترین منابع‌ که ویژه امیرالمؤمنین است، فراهم آمده است. این‌ جلد، کتابشناسی نیست، بلکه کتاب‌های گزینش‌شده مرجع است (برای اطلاعات بیشتر رک: معرفی کتاب مرجع، دانشنامه امام علی (ع)، علی‌اکبر زارع بیدکی، پیام بهارستان، شماره 15، شهریور 81)

این مجموعه شامل 110 مقاله و در حدود شش هزار صفحه و مبتنی بر بیش از 2000 منبع می‌باشد که در ادامه توضیحات فزون‌تری خواهد آمد.

ویژگی‌های دانشنامه

در مقدمه این اثر بعد از ذکر ساختار و هندسه و فرایند تدوین آن به ذکر بعضی از ویژگی‌های آن می‌پردازد که از قرار زیر می‌باشد:
* نوآوری؛
* تفصیل؛
* تتبع و استناد؛
* عدم اقتصار به نهج‌البلاغه؛
* زبان علمی؛
* عنایت به مسائل و مقتضیات عصر حاضر؛
(برای اطلاعات بیشتر رک: دانشنامه امام علی (ع)، علی‌اکبر رشاد، ج درآمد، صص 28 – 25)

چنانچه از مطالعه این اثر به دست می‌آید که این دانشنامه دارای ویژگی‌های بسیار مناسبی است که اهم آن‌ها بدین قرار است:

* هریک از مقالات دانشنامه به دست متخصص همان رشته سپرده‌شده است.

* در مستندسازی مطالب به منابع دست‌اول مراجعه شده است.

* فراوانی منابع دانشنامه و گردآوری آن در یک مجلد که افزون بر دو هزار مورد است؛ به‌خوبی می‌تواند فراوانی و گوناگونی منابع دانشنامه را نشان دهد.

* در هر مدخل به زوایای متنوع هر موضوع پرداخته‌شده و تلاش نویسندگان بر این بوده است تا اثری جامع را به مخاطب عرضه نمایند.

روش تألیف

دانشنامه امام علی (ع) دربردارنده یک‌صد و ده مقاله‌ علمی است که در دوازده جلد و یک درآمد سامان‌یافته‌ است. هدف اصلی این دانشنامه: اولاً تبیین و تحلیل‌ آموزه‌های امام علی، ثانیاً توصیف و تحلیل سیره آن‌ حضرت است.

این دانشنامه چنان‌که عنوان آن گویا است، دانشنامه یا سیکلوپدی است و نه دایره المعارف یا انسیکلوپدی و بارزترین تفاوت آن با دیگر کتاب‌های مرجع، در ساختار صوری و بافتار زبانی آن است. چنان‌که پیداست، کتاب‌های‌ مرجع دارای نظم الفبایی یا موضوعی-الفبایی هستند و فاقد فهرست و بی‌نیاز از آن هستند، اما چون این‌ دانشنامه اختصاصی است و مدخل‌های آن (عنوان‌های مقالات) اندک‌شمار است، فهرست مطالب برای آن تنظیم‌شده به‌گونه‌ای‌ که دارای فهرست اجمالی و فهرست تفصیلی می‌باشد و افزون بر این‌ها، نمایه موضوعی نیز دارد. (دانشنامه امام علی (ع)، علی‌اکبر رشاد، ج درآمد، صص 22 – 21)

درمجموع می‌توان گفت دانشنامه امام علی (ع) مجموعه مقالاتی است در محور سیره و اندیشه امیر مؤمنان که مشتمل بر امهات مطالب در مورد آن حضرت است و به دلیل تفاوت آن با دائره‌المعارف ادعای جامعیت موضوعی ندارد. نظام این دانشنامه موضوعی است و سیاست آن در گزینش موضوعات، توجه به مسائل اساسی در زندگی امیرالمؤمنین و مباحث پربسامد در احادیث ایشان است. (دانشنامه امام علی (ع)، علی‌اکبر رشاد، ج درآمد، ص 31).

شیوه‌نامه دانشنامه امام علی (ع)

1- کلیات: «تعریف»، «قلمرو دانشنامه»، «هدف»، «مخاطب و سطح علمی مقالات»، «حجم مقالات»، «انصاف و مواجهه علمی»، «اعتدال در مزاج علمی»، «استفاده از منابع ناهم‌سو» و «شیوه‌نامه حاضر».

2- آیین پژوهش: «گسترش میزان آگاهی»، «منابع (مستند بودن، رجوع به منبع به‌صورت بی‌واسطه، معتبر بودن، شناخت منابع و آگاهی از وثوق و اعتبار، اتکای تحقیقات بر منابع)»، «دقت در نقل و ترجمه»، «ماهیت مقالات»، «لغزش‌های پژوهش‌های دینی (تعمیم نابه جا، بی‌ربطی، مصادره به مطلوب، قیاس مع الفارغ، توسل به مرجع نامربوط)»، «تقلیدگریزی»، «نهراسیدن از نتایج نوپدید»، «ثبوت آنگاه اثبات»، «کشف (نو گستری)»، «برگرفتن مناسب‌ترین شیوه در تحقیق» و «پاسخگویی».

3- نگارش: «هندسه‌ی نوشتار»، «درست‌نویسی»، «گویایی و رسایی (پرهیز از زبان گفتار، استقرار اجزای جمله در جای خود، استفاده از جملات کوتاه، استفاده از کلمات رایج، پاراگراف‌بندی)»، «مراعات اصول زبانی»، «نوشتن به نثر معیار»، «شیوا نویسی»، «گزیده نویسی»، «پرورش معانی»، «عنوان گذاری»، «نزیه‌نویسی»، «بازخوانی و بازنویسی» و «پاکیزه نویسی»

4- ویرایش: «دستور خط فارسی»، «نشانه‌گذاری»، «منبع نگاری (در دانشنامه منابع چهار گونه یاد می‌شوند: یک: پانوشت، دو: درون‌متنی، سه: کتاب‌نامه، چهار: منبع دیگر)»

(برای اطلاعات بیشتر رک: دانشنامه امام علی، علی‌اکبر رشاد، جلد درآمد، صص 60 – 31)

سال شروع و اتمام اثر

در بهار 1379 کار طراحی و اجرای طرح اندیشه نامه آغاز شد و در فاصله کمتر از 20 ماه با همکاری حدود دویست نفر مؤلف، ویراستار، کارشناسان علمی و اعضای گروه‌ها، نگارش دانشنامه به پایان رسید.

مندرجات و مداخل دانشنامه همراه با نویسندگان آن‌ها

جلد 0 (درآمد)

متشکل از «دیباچه»، «مقدمه»، «شیوه‌نامه»، «فهرست تفصیلی»، «چکیده مقالات»، «شناخت نامه نویسندگان»، «کتاب‌نامه» و «نمایه» می‌باشد.

جلد 1 (حکمت و معرفت)

1. عقل و معرفت عقلی، «رضا برنجکار»؛
2. قلب و معرفت قلبی، «محمدتقی فعالی»؛
3. فطرت و معرفت فطری، «سید محسن میرباقری»؛
4. وحی و معرفت وحیانی، «محمدباقر سعیدی روشن»؛
5. قرآن‌شناسی، «علی‌نقی خدایاری»؛
6. روش تفسیر قرآن، «محمد مرادی»؛
7. تاریخ و معرفت تاریخی، «رضا داوری اردکانی»؛
8. هستی‌شناسی، «حمید پارسانیا»؛
9. خلقت، «احمد عابدی»؛
10. حقیقت دنیا، «حسن‌علی علی‌اکبریان»؛
11. دین و دنیا، «حسن‌علی علی‌اکبریان».

جلد 2 (مبدأ و معاد)

1. برهان‌های اثبات وجود خدا، «محمد محمدرضایی»؛
2. توحید، «سید جعفر سیدان»؛
3. اسما و صفات خداوند، «محمدتقی سبحانی»؛
4. ایمان، «امیر دوانی»؛
5. هدایت و ضلالت، «علی ربانی گلپایگانی»؛
6. قضا و قدر، «علی افضلی»؛
7. بدا، «حسن طارمی»؛
8. جبرواختیار و عدل الهی، «محمد بیابانی»؛
9. خیر و شر، «هادی صادقی»؛
10. معاد، «زین‌العابدین قربانی».

جلد 3 (نبوت و امامت)

1. بعثت و نبوت، «حسن‌یوسفیان و احمد حسین شریفی»؛
2. قلمرو دین، «عبدالحسین خسرو پناه»؛
3. امامت و خلافت، «محمد بیابانی»؛
4. ادله و نصوص امامت علی (ع)، «سید کاظم طباطبایی نژاد»؛
5. حب امام علی (ع)، «سید محمود طباطبایی»؛
6. موعود جهانی، «مهدی علیزاده»؛
7. علم غیب امام، «حسن یوسفیان»؛
8. غلو، «نعمت‌الله صفری فروشانی».

جلد 4 (اخلاق و سلوک)

1. حیات عارفانه امام علی (ع)، «عبدالله جوادی آملی»؛
2. مبانی و نظام اخلاق، «احمد دیلمی»؛
3. تربیت عقلانی، «سعید بهشتی»؛
4. سعادت، «محسن جوادی»؛
5. کرامت انسان، «محمدحسین ساکت»؛
6. عبادت و عبودیت، «سید محمدعلی مدرسی»؛
7. دعا، «علی نصیری»؛
8. تقوا، «محمدعلی سادات»؛
9. نفاق، «هادی مسعودی»؛
10. آسیب‌شناسی تربیت دینی، «محمدعلی حاجی».

جلد 5 (حقوق)

1. امام علی (ع) و فقه، «ابوالقاسم علی دوست»؛
2. حقوق بشر، «سید مصطفی محقق داماد»؛
3. حقوق زن، «مهدی مهریزی»؛
4. جایگاه بیعت در حکومت، «محمود حکمت نیا»؛
5. حقوق متقابل مردم و حکومت، «محمدهادی معرفت»؛
6. جرم‌شناسی، «احمد حاجی ده آبادی»؛
7. پیشگیری از جرم، «محمدعلی حاجی ده آبادی»؛
8. حقوق مجرمان، «سید محمود میرخلیلی و محمدعلی حاجی ده آبادی»؛
9. آیین دادرسی، «احمد رمضانی».

جلد 6 (سیاست)

1. امام علی و سیاست، «علی ذوعلم»؛
2. اهداف و آرمان‌های حکومت، «محمد سروش»؛
3. آسیب‌شناسی حکومت، «سید صادق حقیقت»؛
4. ساختار حکومت امام علی (ع)، «محسن مهاجرنیا»؛
5. جامعه آرمانی، «سید عباس نبوی»؛
6. امام علی و مخالفان، «حسن یوسفیان و احمدحسین شریفی»؛
7. امربه‌معروف و نهی از منکر، «سید حسن اسلامی»؛
8. عوام و خواص، «سید علی میرموسوی»؛
9. هدف و وسیله، «احمد مبلغی»؛
10. جهاد، «محمدحسن قدردان قراملکی».

جلد 7 (اقتصاد)

1. مبانی فلسفی نظام اقتصادی، «احمدعلی یوسفی»؛
2. عدالت اقتصادی، «محمدمهدی کرمی و عسکر دیرباز»؛
3. دنیا و آخرت، «عبدالامیر خادم علیزاده»؛
4. زهد و قناعت، «مجید رضایی»؛
5. فقر و قنا، «علی‌اصغر‌ هادوی نیا»؛
6. سیره اقتصادی امام علی (ع)، «سید رضا حسینی»؛
7. دولت و سیاست‌های اقتصادی، «محمدتقی حکیم‌آبادی گیلک»؛
8. بیت‌المال، «سید رضا حسینی»؛
9. اصلاحات اقتصادی، «سید حسین میرمعزی»؛
10. بازار، «محمد نقی نظرپور».

جلد 8 (تاریخ)

1. زیست‌نامه امام علی (ع)، «سید جعفر شهیدی»؛
2. در کنار پدر (ابوطالب)، «عبدالرحیم قنوات»؛
3. امام علی (ع) در عهد پیامبر، «محمدحسین رجبی»؛
4. غدیر، «محمدباقر انصاری»؛
5. سندشناسی غدیر، «محمد دشتی»؛
6. فدک، «رضا استادی»؛
7. سقیفه، «سید حسن فاطمی»؛
8. اصحاب امام علی (ع)، «علی دوانی».

جلد 9 (تاریخ)

1. قاعدین، «حجت‌الله جودکی»؛
2. ناکثین، «علی ملکی میانجی»؛
3. قاسطین، «یعقوب جعفری»؛
4. مارقین، «سید جعفر مرتضی عاملی»؛
5. سب، «محمدعلی جاودان»؛
6. کوفه، «محمدحسین رجبی»؛
7. نجف، «علی رفیعی».

جلد 10 (سیره)

1. سیره امام علی (ع)، «علی رفیعی علامرودشتی»؛
2. امام علی (ع) در قرآن، «سید مرتضی عسکری»؛
3. آیه ولایت، «فتح‌الله نجارزادگان»؛
4. آیه مباهله، «رضا اسلامی»؛
5. امام علی (ع) در نگاه پیامبر، «محسن معینی»؛
6. امام علی (ع) در نگاه صحابه، «داوود الهامی»؛
7. نام‌ها و لقب‌های امام علی (ع)، «علی مختاری».

جلد 11 (سیره)

1. فصاحت و بلاغت امام علی (ع)، «سید محمد راستگو»؛
2. روایات امام علی (ع)، «محمدکاظم رحمان ستایش»؛
3. فضایل و مناقب امام علی (ع)، «سید اصغر ناظم زاده قمی»؛
4. مظلومیت امام علی (ع)، «رضا مختاری»؛
5. اوصاف منصوص امام علی (ع)، «علی مختاری»؛
6. تأثیر امام علی (ع) بر فرهنگ و تمدن اسلامی «محمدرضا کاشفی»؛
7. تأثیر امام علی (ع) بر ادبیات فارسی، «محمدرضا موحدی».

جلد 12 (سیره و مرجع شناسی)

1. نهج‌البلاغه، «ابوالفضل حافظیان بابلی»؛
2. اسناد نهج‌البلاغه، «سید کاظم طباطبایی»؛
3. شرح‌های نهج‌البلاغه، «مصطفی بروجردی و علی صدرایی خویی»؛
4. مستدرکات نهج‌البلاغه، «علی صدرایی خویی»؛
5. مصحف امام علی (ع)، «سید محمدعلی ایازی»؛
6. دیوان امام علی (ع)، «مهدی مهریزی»؛
7. غررالحکم و دررالکلم، «ناصرالدین انصاری قمی»؛
8. احقاق الحق، «محمد صحتی سردرودی»؛
9. صحیفه علویه، «علی صدرایی خویی»؛
10. عبقات الانوار، «محسن معینی»؛
11. الغدیر، «علی ابوالحسنی (منذر)»؛
12. غدیریه نگاری در جهان اسلام، «رسول جعفریان»؛
13. مرجع شناسی؛