عنوان دانشنامه
دانشنامه امام مهدی (عج) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ
موضوع دانشنامه و زبان آن
مسائل مرتبط با مهدویت و شخصیت امام عصر (عج) و زبان آن عربی به همراه ترجمه فارسی روایتها که تحلیلها و پژوهشها بدون متن عربی میباشد.
معرفی نویسندگان
محمد محمدی ریشهری با همکاری سید محمد کاظم طباطبایی و ترجمه عبد الهادی مسعودی
معرفی اجمالی دانشنامه
دانشنامه امام مهدی (عج) از منشورات دارالحدیث در 10 جلد، بر پایه آیات قرآن کریم، روایات ائمه اطهار و متون تاریخی و .. در خصوص شخصیت والای امام زمان (عج) و تحت اشراف محمد محمدی ریشهری به رشته تحریر در آمده است.
دانشنامه امام مهدی (ع) شامل یک درآمد، ۱۴ بخش و ۷۰ فصل است و در آن مسائل مرتبط با موضوع مهدویّت، با تکیهبر نصوص معتبر اسلامى (متون آیات و احادیث)، بررسى میشود.
این نکته قابلتوجه است که اکثر فصلها به نحو گسترده همراه با تحلیل و پژوهش بسیار ارزشمند میباشد و در این مورد اثر را از دیگر آثار نویسنده (ازجمله دانشنامه امیرالمؤمنین و دانشنامه امام حسین (ع)) متمایز میکند؛ و بهنوعی از تجربیات آثار قبلی بهدرستی بهره برده، همانطور که در ویژگیهای دانشنامه (که در درآمد کتاب آمده) بدان اشاره شده است.
ویژگیهای دانشنامه
1. بهرهگیری از تجربه نگارش دو دانشنامه گذشته یعنی دانشنامه امیرالمؤمنین (ع) و دانشنامه امام حسین (ع)؛
2. اعتبار سنجی مضاعف منابع؛
3. استناد گسترده به منابع فریقین؛
4. نقد و ارزشیابی دلایل غیر نقلی مهدویت؛
5. جامعیت و گزیده نگاری؛
6. تبیین و تحلیل؛
7. نقد و بررسی؛
8. تبیین عقاید دیگران درباره منجی؛
9. جمعبندی و تحلیل گزارشهای متعارض؛
10. پاسخگویی به پرسشها و شبههها؛
11. ارائه گزیدهای از سرودههای مهدوی در پانزده قرن؛
12. تنظیم منطقی و آسانیاب؛
13. برطرف کردن نیازهای فرعی پژوهشگر؛
14. هشدار درباره خرافی گرایی؛
15. اهتمام به تکریم معصومان (ع) در روش نگارش؛
(برای اطلاعات بیشتر رک: «دانشنامه امام مهدی (عج)»، ج 1، صص 50 - 43)
بررسی مجلدات
جلد یکم
شامل «پیشگفتار»، «مقدمه مترجم»، «درآمد: دانشنامه امام مهدی در یک نگاه، مراحل تحقیق و تدوین دانشنامه، ویژگیهای دانشنامه، رویکردهای پژوهشی در مهدویت نگاری، مهدویت از نگاه اهل سنت، منجی موعود در ادیان ابراهیمی، منجی موعود در ادیان غیر ابراهیمی، نامهای منجی موعود در ادیان، مهدویت در نگاشتههای مستشرقان، مهدویت و جهانیشدن، دلایل غیر نقلی بر ضرورت وجود امام مهدی (عج)، گزارههای اعتقادی و تاریخی مهدویت» و «بخش اول: امام مهدی (عج) در پرتو ادله کلی» که در ادامه با توجه به انعکاس درآمد در معرفی اجمالی و قسمتهای دیگر تنها به معرفی آماری بخشها خواهیم پرداخت.
مجموعاً با فهرست 428 صفحه
بخش یکم «امام مهدی (عج) در پرتو ادله کلی»
از صفحه 205 تا 413
فصل یکم: «استمرار امامت»
فصل دوم: «حدیث ثقلین»
فصل سوم: «احادیث شمار امامان»
جلد دوم
از ادامه بخش یکم «امام مهدی (عج) در پرتو ادله کلی» تا اواسط بخش دوم «زندگی امام مهدی (عج)»
مجموعاً با فهرست 403 صفحه
ادامه بخش اول «امام مهدی (عج) در پرتو ادله کلی»
از صفحه 7 تا 115
فصل چهارم: «لزوم شناخت امام مهدی (عج)»
فصل پنجم: «اشارتها و بشارتهای قرآن»
بخش دوم «زندگی امام مهدی (عج)»
از صفحه 117 تا پایان جلد
فصل یکم: «تبار امام مهدی (عج)»
فصل دوم: «تبار امام مهدی (عج)»
فصل سوم: «نامها، کنیهها و لقبهای امام»
فصل چهارم: «شمایل امام»
فصل پنجم: «طول عمر امام»
جلد سوم
از اواسط بخش دوم «زندگی امام مهدی (عج)» تا اواسط بخش چهارم «سفیران امام مهدی (عج)»
مجموعاً با فهرست 409 صفحه
ادامه بخش دوم «زندگی امام مهدی (عج)»
از صفحه 7 تا 73 صفحه
فصل ششم: «ویژگیهای امام مهدی (عج)»
فصل هفتم: «پاسخ چند پرسش»
بخش سوم «غیبت امام مهدی (عج)»
از صفحه 77 تا 231
درآمد
فصل یکم: «پیشگویی غیبت امام مهدی (عج)»
فصل دوم: «اشاراتی به حکمت غیبت امام مهدی (عج)»
فصل سوم: «برکات تکوینی امام غایب»
بخش چهارم «سفیران امام مهدی (عج) در غیبت صغرا»
از صفحه 235 تا 399
فصل یکم: «نهاد وکالت در عصر امامان اهلبیت»
فصل دوم: «فضای جامعه اسلامی منتهی به عصر غیبت کبرا»
فصل سوم: «نائبان چهارگانه امام»
جلد چهارم
از ادامه بخش چهارم «سفیران امام مهدی (عج) در غیبت صغرا» تا پایان بخش پنجم «توقیعات امام مهدی (عج)»
مجموعاً با فهرست حدود 450 صفحه
ادامه بخش چهارم «سفیران امام مهدی (عج) در غیبت صغرا»
از صفحه 7 تا 113
فصل چهارم: «مدعیان دروغین»
بخش پنجم «توقیعات امام مهدی (ع)»
از صفحه 115 تا پایان جلد
درآمد
فصل یکم: «مکتوبهایی در پاسخ پرسشهای عقیدتی و سیاسی»
فصل دوم: «مکتوبهایی در پاسخ پرسشهای فقهی»
فصل سوم: «مکتوبهای حکایتگر کرامتها»
فصل چهارم: «مکتوبات گوناگون»
جلد پنجم
از بخش ششم «دیدار امام مهدی (عج) و کرامات او» تا اواسط بخش هفتم «وظایف مردم در روزگار غیبت»
مجموعاً با فهرست 433 صفحه
بخش ششم «دیدار امام مهدی (عج) و کرامات او»
از صفحه 9 تا 301
فصل یکم: «دیدارکنندگان امام پیش از غیبت»
فصل دوم: «دیدارکنندگان امام در دوران غیبت صغرا»
فصل سوم: «دیدارکنندگان امام در روزگار غیبت کبرا و کسانی که کرامت از او دیدهاند»
فصل چهارم: «شماری از عالمان موردعنایت امام مهدی (عج)»
فصل پنجم: «خاطراتی از نگارنده»
بخش هفتم «وظایف مردم در روزگار غیبت»
از صفحه 305 تا 423
«انتظار فرج امام عصر (عج)»
فصل یکم: «انتظار فرج»
فصل دوم: «عجله نکردن»
فصل سوم: «استقامت»
جلد ششم
از ادامه بخش هفتم «وظایف مردم در روزگار غیبت» تا اواسط بخش نهم «زیارتها»
مجموعاً با فهرست 453 صفحه
ادامه بخش هفتم «وظایف مردم در روزگار غیبت»
از صفحه 7 تا 70
فصل چهارم: «دعا برای تعجیل در فرج»
فصل پنجم: «زمینهسازی برای حکومت امام مهد (عج)»
بخش هشتم «دعا»
از صفحه 73 تا 365
فصل یکم: «دعاهای اهلبیت برای امام مهدی (عج)»
فصل دوم: «دعاهای امام مهدی (عج) برای فرجش»
فصل سوم: «دعا برای امام مهدی (عج) در عیدها»
فصل چهارم: «دعا برای امام در ماه رمضان»
فصل پنجم: «دعا برای امام در روز جمعه»
فصل ششم: «دعا برای امام در وقتهای دیگر»
فصل هفتم: «دعا برای امام درهرحال»
فصل هشتم: «دعاهای رسیده از امام»
فصل نهم: «استخارههای منسوب به امام»
فصل دهم: «توسل به امام مهدی (عج)»
بخش نهم «زیارتها»
از صفحه 369 تا 445
فصل اول: «زیارتهای امام مهدی (عج)»
جلد هفتم
از ادامه بخش نهم «زیارتها» تا اواسط بخش دهم «نشانههای ظهور امام مهدی (عج)»
مجموعاً با فهرست 466
ادامه بخش نهم «زیارتها»
از صفحه 7 تا 62
فصل دوم: «زیارتهای منصوب به ایشان»
بخش دهم «نشانههای ظهور امام مهدی (عج)»
از صفحه 65 تا 460
فصل یکم: «نشانههای حتمی»
فصل دوم: «نشانههایی که حتمی خوانده نشدند»
جلد هشتم
از ادامه بخش دهم «نشانههای ظهور امام» تا اواسط بخش یازدهم «قیام امام مهدی (عج)»
مجموعاً با فهرست 400 صفحه
ادامه بخش دهم «نشانههای ظهور امام»
از صفحه 7 تا 82
فصل سوم: «رجعت»
بخش یازدهم «قیام امام مهدی (عج)»
از صفحه 85 تا 393
فصل یکم: «زمان قیام امام مهدی (عج)»
فصل دوم: «جای قیام»
فصل سوم: «سیما و حالت امام هنگام قیام»
فصل چهارم: «یاران امام»
جلد نهم
از ادامه بخش یازدهم «قیام امام» تا پایان بخش دوازدهم «سیره حکومتی امام مهدی (عج)»
مجموعاً با فهرست 505 صفحه
ادامه بخش یازدهم «قیام امام»
از صفحه 7 تا 133
فصل پنجم: «همیاری عیسی بن مریم (ع)»
فصل ششم: «پرچم امام»
فصل هفتم: «گزارشهایی درباره سخنان امام در آغاز قیام»
فصل هشتم: «رویارویی با دشمن»
فصل نهم: «پاسخ به چند پرسش»
بخش دوازدهم «سیره حکومتی امام مهدی (عج)»
از صفحه 137 تا 493
فصل یکم: «بنیادهای سیره حکومتی امام»
فصل دوم: «سرنوشتسازترین سیاست»
فصل سوم: «سیاستهای فرهنگی»
فصل چهارم: «سیاستهای اجتماعی»
فصل پنجم: «سیاستهای اقتصادی»
فصل ششم: «سیاستهای قضایی»
جلد دهم
از بخش سیزده «امام مهدی (عج) از دیدگاه شاعران» تا پایان بخش چهاردهم «کتابشناسی مهدویت»
مجموعاً 622 صفحه
بخش سیزدهم «امام مهدی (عج) از دیدگاه شاعران»
از صفحه 9 تا 221
درآمد
فصل یکم: «نمونههایی از سرودههای قرن نخست»
فصل دوم: «نمونههایی از سرودههای قرن دوم»
فصل سوم: «نمونههایی از سرودههای قرن سوم»
فصل چهارم: «نمونههایی از سرودههای قرن چهارم»
فصل پنجم: «نمونههایی از سرودههای قرن پنجم»
فصل ششم: «نمونههایی از سرودههای قرن ششم»
فصل هفتم: «نمونههایی از سرودههای قرن هفتم»
فصل هشتم: «نمونههایی از سرودههای قرن هشتم»
فصل نهم: «نمونههایی از سرودههای قرن نهم»
فصل دهم: «نمونههایی از سرودههای قرن دهم»
فصل یازدهم: «نمونههایی از سرودههای قرن یازدهم»
فصل دوازدهم: «نمونههایی از سرودههای قرن دوازدهم»
فصل سیزدهم: «نمونههایی از سرودههای قرن سیزدهم»
فصل چهاردهم: «نمونههایی از سرودههای قرن چهاردهم»
فصل پانزدهم: «نمونههایی از سرودههای قرن پانزدهم»
بخش چهاردهم «کتابشناسی مهدویت»
از صفحه 225 تا 301
درآمد
فصل یکم: «مهدویت نگاری تا قرن دوازدهم»
فصل دوم: «مهدویت نگاری پس از قرن دوازدهم»
بررسی بخشها
بخش اول: مهدویّت از نگاهى کلى
به دلیل اهمیت موضوع مهدویّت و ویژگىهاى خاص این عقیده، پیش از طرح مباحث مربوط به زندگى امام مهدى (عج) از ولادت تا تشکیل حکومت، در نخستین بخش از این دانشنامه، عقیده به امام مهدى (عج) را از نگاه قرآن و احادیث پیامبر (ص) و اهلبیت (ع) بهطورکلی و در پنج فصل موردبررسی قرار میگیرد
1 - 1. تداوم رهبرى الهى
در این فصل آیات و احادیثى نقل مىشود که بر حضور امام و حجتى الهى در زمین از آغاز تشکیل جامعه بشر تا پایان جهان تأکیددارند و گویاى آناند که پس از پیامبر خاتم (ص)، امامان از نسل ایشان خواهند بود.
1 - 2. تداوم امامت در نسل پیامبر (ص)
در این فصل مسئله بسیار مهم تداوم امامت و رهبرى امّت در نسل پیامبر خاتم (ص) تا قیامت، بر پایه حدیث متواتر ثقلین که مورد اتفاق شیعه و سنّى است، اثبات مىشود. پایانبخش این فصل، تحلیلى فشرده و جامع است که در آن از سند این حدیث و دلالت آن بر عصمت اهلبیت (ع) و مرجعیت علمى آنان براى امت اسلامى و همچنین امامت امام مهدى (عج) و غیبت ایشان بحث مىشود و در ضمن آن، نکات قابل توجّه دیگرى هم درباره این حدیث شریف خواهد آمد.
1 - 3. شمار رهبران الهى پس از پیامبر
در این فصل ابتدا احادیث پرشمارى را که در آنها پیامبر خدا با تعبیرهاى گوناگون، رهبران الهى پس از خود را شناسانده، گزارش مىشود. در ادامه این فصل با پژوهش در سند این احادیث، زمان و مکان صدور آنها، اختلاف در متن آنها، مقصود از آنها و نظریههایى که دراینباره وجود دارد، اثبات مىشود که این احادیث جز بر عقاید پیروان اهلبیت درباره امامت خاندان رسالت منطبق نیست.
1 - 4. وجوب شناخت امام مهدى (عج)
در این فصل با استناد به احادیث معتبر اثبات مىشود که بر مسلمانان واجب است رهبر الهى زمان خود را که از خاندان پیامبر است، بشناسند و در ادامه فضیلت شناخت رهبر و خطر بىاطلاعى از او بیان مىشود. همچنین در این فصل روایاتى که از انکار امامتِ امامان اهلبیت (ع)، بهویژه امام دوازدهم نهى مىکنند، آورده شده است. در پایان فصل وظیفه کسى که توان شناسایى امام را ندارد مشخص مىشود. در فصل، در تحلیل ارائه میگردد: یکی درباره وجوب معرفت امام در هر عصری و دیگری در تبیین وظیفه کسی که شناخت رهبر الهی برایش مقدور نیست.
1 - 5. بشارات قرآن
موضوع این فصل اشارتها و بشارتهاى مطرح در شمارى از آیات قرآن و پیشگویى آنها از فراگیر شدن اسلام، تشکیل حکومت صالحان و امامت مستضعفان در آینده است. پایانبخش این فصل، پژوهش درباره آیاتى است که به حکومت جهانى امام مهدى (عج) اشاره دارند. (دانشنامه امام مهدی (عج)، محمد محمدی ریشهری، جلد 1، صص 20-18)
بخش دوم: زندگینامه امام مهدى (عج)
در این بخش از دانشنامه، زندگىنامه امام مهدى (عج)، از نسب خانوادگى تا عمر بلند ایشان، بر پایه احادیثى از پیامبر (ص) و خاندان ایشان، در هفت فصل به ترتیب زیر ارائه مىشود:
2 - 1. نیاکان
در این فصل پس از ذکر نصوصى که بهصراحت گویاى تعلق امام مهدى (عج) به خاندان اهلبیت و عترت پیامبر خاتم (ص) هستند، به نقل روایاتى پرداختهشده که بهتفصیل اجداد ایشان را معرّفى کردهاند. این فصل، با پژوهشى درباره مادر امام مهدى (عج) به پایان مىرسد.
2 - 2. ولادت
این فصل درباره تاریخ ولادت امام مهدى (عج)، چگونگى تولد ایشان و امور مرتبط با این موضوع است. این فصل شامل سه پژوهش نیز هست؛ یکى درباره زمان و مکان ولادت، دومى درباره رشد غیرعادی ایشان و سومى در رابطه با سخن گفتن آن بزرگوار پس از تولد میباشد.
2 - 3. نام
نامها، کنیهها و لقبهاى امام مهدى (عج) در این فصل گزارش مىشود. با توجّه به اینکه در برخى از مصادر حدیثى اهل سنّت گزارششده که پدر آن حضرت همنام با پدر پیامبر (ص) است و این گزارش باعقیده پیروان اهلبیت در تعارض است، ضمن پژوهشى بطلان آن اثبات مىشود. در تحلیلى دیگر، روایاتى را بر مىرسیم که از بر زبان آوردن نام اصلى امام منع کردهاند. پژوهش سوم در این فصل درباره به پا خاستن از روى ادب هنگام ذکر نام امام مهدى (عج) (نام «محمّد») و یا لقب «قائم» است. در پژوهش پایانى نیز درباره لقب «اباصالح» بحث مىشود.
2 - 4. سیما
در این فصل بر پایه احادیث حاکى از شکل و شمایل امام مهدى (عج)، چهارده ویژگی مربوط به خصوصیات جسمى و سیماى ایشان شمردهشده است.
2 - 5. طول عمر
در این فصل ابتدا روایات مربوط به طول عمر امام مهدى (عج) ضمن سه دسته بیانشده و در پژوهش پایان فصل، ادله ثبوتى و اثباتى طول عمر ایشان به بحث گذاشتهشده است.
2 - 6. ویژگىها
در این فصل شمارى از برجستهترین ویژگىهاى امام مهدى (عج) را بر اساس احادیث جمعآوریشده است که برخى از آنها عبارتاند از: شباهتهایى با برخى پیامبران، شباهتى از ذوالقرنین، شباهتهاى فراوانى به پیامبر خاتم (ص)، برترى بر همه امامان جز امیر مؤمنان (ع)، حضور همهساله در حج و سرورى بر اهل بهشت. در پایان این فصل توضیحى درباره سروران اهل بهشت ارائه مىشود.
2 - 7. پاسخ برخى پرسشها
درباره امام مهدى (عج)، خصوصاً در عصر حاضر، پرسشها و شبهاتى مطرح است که آگاهى از پاسخهاى درست آنها، بهویژه براى نسل جوان، ضرورى است. شمارى از پرسشها بهتناسب بحث، ضمن مباحث گوناگونى که در این دانشنامه آمده است، پاسخ داده مىشود. ازاینرو در این فصل تنها به مسائلى پرداختهشده که در سایر بخشها طرح نشدهاند مانند چگونگى امامت در خردسالى، موضوع ازدواج امام مهدى (عج)، مکانهاى منسوب به ایشان و جزیره خضراء. (دانشنامه امام مهدی (عج)، محمد محمدی ریشهری، جلد 1، صص 22-20)
بخش سوم: غیبت امام مهدى (عج)
در این بخش، ضمن سه فصل، به ترتیب زیر، مباحث مربوط به غیبت امام مهدى (عج) طرح و بررسى مىشود:
3 - 1. پیشگویى درباره غیبت
پیشگویىهاى پیامبر (ص) و اهلبیت (ع) از غیبت امام مهدى (عج) یکى از اقدامات مهم آنان جهت زمینهسازی براى پذیرش این حادثه مهم توسط شیعیان بود. ازاینرو در آغاز این فصل، تحلیلى جامع درباره مهمترین اقدامات اهلبیت (ع) در این زمینه ارائهشده است. پایانبخش این فصل پژوهشى است درباره چگونگى غیبت آن امام که شامل توضیحاتى درباره سرداب معروف به سرداب غیبت و پاسخ به شبهاتى در این زمینه است.
3 - 2. حکمت غیبت
در این فصل نکاتى که اهلبیت (ع) در تبیین راز غیبت امام مهدى (عج) فرمودهاند، ضمن هفت عنوان تنظیم و گزارششده و در پایان پژوهشى درباره حکمت غیبت امام آمده است.
3 - 3. برکات غیبت
در این فصل آثار و برکات تکوینى امام غایب از منظر احادیث تبیین شده است؛ برکاتى از قبیل بقاى نظام جهان و راهنمایى باطنى انسانها. پژوهش پایانى نیز در تبیین همین احادیث است. (دانشنامه امام مهدی (عج)، محمد محمدی ریشهری، جلد 1، صص 23-22)
بخش چهارم: سفرا و وکلاى امام مهدى (عج)
در این بخش، مباحث مرتبط با نهاد وکالت در عصر امامان اهلبیت (ع) تا امام مهدى (عج)، فضاى جامعه اسلامى منتهى به دوران غیبت کبرا، نایبان خاص امام در دوران غیبت صغرا و مدّعیان دروغین نیابت و مهدویت، در چهارفصل موردبررسی قرار مىگیرد:
4 - 1. نهاد وکالت
در این فصل، مسائلى مانند، دلایل تشکیل و گسترش نهاد وکالت از سوى امامان، وظایف نهاد وکالت، ساختار نهاد وکالت، قلمرو جغرافیایى نهاد وکالت و اسامی شمارى از وکیلان که به ما رسیده، تبیین مىشود.
4 - 2. فضاى جامعه اسلامى
در این فصل، فضاى جامعه اسلامى پیش از غیبت کبرا در دو قسمت موردبررسی قرارگرفته است:
بخش اول: جهان اسلام در آستانه غیبت صغرا. در این بخش اجمالاً برخلاف شمارى از عباسیان از دوران حکومت «الواثق باللّه» تا «المعتمد على اللّه» اشارهشده و در ادامه، تجزیه دولت عباسى و نیز برخورد امامان با دولتمردان بنیعباس تبیین گردیده است.
بخش دوم: جهان اسلام در دوران غیبت صغرا در این بخش، فضاى جامعه اسلامى در طول غیبت صغرا که مقارن با خلافت شش تن از خلفاى عباسى بود، ترسیمشده و به رویدادهاى سیاسى مهم این دوران اشارهشده است. در پایان این بخش، دانشمندان بزرگ شیعه در عصر غیبت صغرا معرفیشدهاند و سپس جمعبندی نهایى مطالب این فصل، ارائهشده است.
4 - 3. نایبان خاص
این فصل، اختصاص دارد به شرححال اجمالى نایبان خاص امام مهدى (عج) در دوران غیبت کوتاه مدّت (صغرا) که به ترتیب عبارتاند از: عثمان بن سعید، محمد بن عثمان، حسین بن روح و على بن محمد سمری.
4 - 4. مدّعیان دروغین
در فصل چهارم، ابتدا مباحث مهمى مانند سوءاستفاده از مفاهیم اصیل، انگیزه مدّعیان دروغین، زمینههاى پذیرش ادّعاى مدّعیان دروغین و خاستگاه مدّعیان دروغین تبیین مىشود و پسازآن، تاریخچهاى از مهدیان دروغین ارائه مىشود. (دانشنامه امام مهدی (عج)، محمد محمدی ریشهری، جلد 1، صص 24-23)
بخش پنجم: توقیعات امام مهدى (عج)
این بخش با تحلیلى درباره توقیعات (مکاتبان / نامههاى) امام مهدى (عج) آغاز میشود و در ادامه پاسخهاى مکتوب امام مهدى (عج) را در ایام غیبت کوتاه مدّتش به پارهاى از پرسشهاى مختلف، ضمن چهارفصل مىآید.
5 - 1. توقیعات اعتقادى و سیاسى
برخى از توقیعات مطرحشده در این فصل مربوط به اعتقاداتى از قبیل صفات خدا و شمارى از آنها سیاسى است؛ مانند توقیع مربوط به حفاظت نمایندگان امام از آسیب دشمنان. برخى هم داراى هر دو بُعد سیاسى و اعتقادى است؛ مانند توقیعهاى مربوط به امامت و خالى نماندن زمین از حجت.
5 - 2. توقیعات فقهى
در این فصل، ابتدا احادیثى نقل میشود که در آنها امام (ع) به شمارى از مسائل فقهی پاسخ داده است. در ادامه فصل، تحلیل مبسوط و جامعى درباره مفاد این روایات خواهد آمد.
5 - 3. توقیعاتى حاکى از کرامت
در این فصل توقیعاتى آمده که حاکى از اجابت دعاى امام مهدى (عج) یا پیشگویى ایشان درباره برخى از مسائل هستند.
5 - 4. توقیعات گوناگون دیگر
توقیعاتى را که در قالب فصول گذشته نمىگنجیدند، در فصل چهارم مطرحشده است. (دانشنامه امام مهدی (عج)، محمد محمدی ریشهری، جلد 1، ص 25)
بخش ششم: دیدار با امام مهدى (عج)
این بخش در پنج فصل داستانهاى کسانى گزارششده که پیش از غیبت امام مهدى (عج) یا در دوران غیبت صغرا یا در ایام غیبت کبرا به محضر ایشان شرفیاب شدهاند، یا کرامتى از ایشان مشاهده کردهاند.
6 - 1. دیدار با امام (ع) پیش از غیبت
در این فصل شانزده گزارش از کسانى که پیش از غیبت با امام مهدى (عج) ملاقات کردهاند، آورده شده است.
6 - 2. دیدار با امام (ع) در دوران غیبت صغرا
در این فصل، 26 گزارش از کسانى که در دوران غیبت صغرا موفق به دیدار امام شدهاند، فراهم آمده است.
6 - 3. دیدار با امام (ع) در ایام غیبت کبرا
این فصل با تحلیلى درباره امکان دیدار با امام زمان (عج) در دوران غیبت کبرا آغاز مىشود و در ادامه، 62 مورد از چنین ملاقاتهایى گزارششده است.
6 - 4. عنایت امام (ع) به شمارى از علما و مراجع تقلید
گزارشهاى این فصل مربوط به شمارى از عالمانى است که مشمول عنایات امام مهدى (عج) شدهاند.
6 - 5. خاطراتى از نگارنده
فصل آخر این بخش، شامل هفده گزارش از نگارنده حجتالاسلاموالمسلمین محمدی ریشهری درباره دیدار شیعیان با امام عصر (عج) و یا دیده شدن کرامتى از ایشان است. (دانشنامه امام مهدی (عج)، محمد محمدی ریشهری، جلد 1، ص 26)
بخش هفتم: وظایف مسلمانان در روزگار غیبت
این بخش در پنج فصل، وظایف و مسئولیتهاى مسلمانان، بهویژه پیروان اهلبیت (ع) را در روزگار غیبت تبیین مىکند. این وظایف عبارتاند از: انتظار، خوددارى از عجله و تندروى، پایدارى، دعا و تلاش براى زمینهسازى جهت حکومت جهانى امام مهدى (عج).
7 - 1. انتظار
فصل اول این بخش درباره ترغیب پیامبر (ص) و اهلبیت (ع) به انتظار براى ظهور امام مهدى (عج) و تبیین ارزش و اهمیت انتظار و فضایل منتظران است. در پایان نیز تحلیلى دراینباره تقدیم علاقهمندان مىگردد.
7 - 2. صبر
با توجّه به طولانى بودن غیبت امام مهدى (عج)، در احادیث فراوانى تأکید شده که منتظران باید در این دوران صبور باشند و از عجله دورى کنند تا هنگامیکه زمینه لازم براى تشکیل حکومت جهانى اسلام فراهم آید. این احادیث در این فصل تحت چهار عنوان گردآمدهاند.
7 - 3. پایدارى
در روزگار غیبت امام مهدى (عج) تمسک به ولایت ایشان و دینداری، کارى بس دشوار است. ازاینرو در احادیث پرشمار تأکیدهاى بسیارى بر پایدارى در دیندارى در این دوران شده است. این روایات در فصل سوم تحت شش عنوان دستهبندیشدهاند.
7 - 4. دعا براى فرج
توصیههاى فراوانى از پیامبر (ص) و امامان (ع) رسیده است که مسلمانان را به «فرج (گشایش) خواستن از خدا» توصیه کردهاند. در این زمینه، دعاهایى نیز از آن بزرگواران نقلشده که در این فصل بهتفصیل به آنها پرداختهشده است. بهعلاوه، بر اساس احادیث، یکى از وظایف پیروان اهلبیت (ع) در دوران غیبت امام مهدى (عج)، دعا کردن براى تعجیل فرج ایشان (یعنى «گشایش کار وى» و خواستن ظهور او از خداوند) است. این وظیفه ضمن روایات گردآمده در این فصل گوشزد شده است.
7 - 5. زمینهسازی
فصل پنجم با روایاتى درباره زمینهسازان قیام مهدى (عج) آغاز مىشود و با تحلیل جامعى درباره مهمترین وظیفه شیعیان در عصر غیبت، یعنى فراهم ساختن زمینه قیام امام مهدى (عج) پایان مىیابد؛ امّا با توجّه به اینکه چنین حدیثهایى مورد سوءاستفاده قدرتطلبان قرارگرفته، شمارى ازایندست روایات درباره مردمى که قبل از ظهور مهدى (عج) با پرچمهاى سیاه قیام مىکنند، ضمن تحلیلى موردنقد و بررسی قرارگرفته است. (دانشنامه امام مهدی (عج)، محمد محمدی ریشهری، جلد 1، صص 28-27)
بخش هشتم: دعا، توسل و استخاره
این بخش شامل دعاهایى است که اهلبیت (ع) درباره ایشان ویارانش یا از امام زمان (عج) نقلشده است. همچنین استخارههاى منسوب به ایشان گزارششده و در پایان چگونگى توسل به آن حضرت آمده است. این بخش ده فصل دارد.
8 - 1. دعاهاى پدر و اجداد امام
در این فصل دعاهاى پدر و شش تن از اجداد امام مهدى (عج) براى فرج ایشان و آثار و برکاتى که بر آن مترتب مىشود، نقلشده است.
8 - 2. دعاهاى امام
این فصل به دعاهاى امام مهدى (عج) در حالات مختلف اختصاص دارد؛ براى مثال دعاهاى او در هنگام تولد، در قنوت و در کنار کعبه براى تحقّق امر فرج.
8 - 3. دعا براى امام در اعیاد
در این فصل به دعاهایى پرداختهشده که شایسته است در اعیاد چهارگانه یعنى عید فطر، قربان، غدیر و جمعه خوانده شود.
8 - 4. دعا براى امام در ماه رمضان
در این فصل دعاهایى گردآمده که شایسته است در هرروز ماه رمضان، در روز سیزدهم، روز بیست و یکم و شب بیست و سوم این ماه قرائت شود.
8 - 5. دعا در روز جمعه
موضوع این فصل دعاهایى است که خواندن آنها در روز جمعه پس از خواندن نماز جعفر طیّار، پس از ظهر روز جمعه، در خطبه دوم نماز جمعه، در قنوت نماز جمعه، پس از عصر روز جمعه و هنگام غروب روز جمعه سفارش شده است.
8 - 6. دعا براى امام در سایر اوقات
در این فصل سیزده دعا نقلشده که شایسته است در سایر ایام و اوقات قرائت شود.
8 - 7. دعا براى امام درهرحال
سه دعا هست که معصومان سفارش کردهاند درهرحال براى امام مهدى (عج) قرائت شود.
8 - 8. دعاهاى مأثور از امام مهدى (عج)
در این فصل دوازده دعا که براى حاجتهاى مختلف از امام مهدى (عج) نقل کردهاند، گزارششده است.
8 - 9. استخاره
در منابع استخارههایى را به امام مهدى (عج) نسبت دادهاند که سندهاى معتبرى ندارد؛ اما چون نوعى دعا محسوب مىشود، استفاده از آنها رجائا مانعى ندارد. در پایان این فصل هم پژوهشى درباره استخارههاى منسوب به ایشان است.
8 - 10. توسل
موضوع توسل به امام مهدى (عج) براى اجابت دعا در این فصل مطرحشده است. پسازآن تحلیلى درباره توسل به ایشان از راه نوشتن عریضه (نامه درخواست و دادخواهى) تقدیم مىشود. («دانشنامه امام مهدی (عج)»، «محمد محمدی ریشهری»، «جلد 1»، «صص 30-28»)
بخش نهم: زیارات
در این بخش، موضوع زیارات را در دو فصل طرح مىکنیم؛ یکى حول زیارتنامههایى براى زیارت امام مهدى (عج) و دیگرى پیرامون زیارتنامههای منسوب به ایشان.
9 - 1. زیارتنامههاى امام مهدى (عج)
در این فصل مجموعاً شش زیارتنامه براى امام مهدى (عج) گزارششده که تنها یکی از آنها، یعنى زیارت آل یس، مأثور از اهلبیت (ع) است.
9 - 2. زیارتهاى منسوب به امام
در این فصل سه زیارت منسوب به امام مهدى (عج) گزارششده است؛ یکى زیارت امیر مؤمنان که سند معتبرى ندارد و دیگرى زیارت سالار شهیدان در روز عاشورا. («دانشنامه امام مهدی (عج)»، «محمد محمدی ریشهری»، «جلد 1»، «صص 31-30»)
بخش دهم: نشانههاى ظهور
هدف این بخش بررسى نشانههایى است که قبل از ظهور امام مهدى (عج) یا همزمان با آن تحقّق مىیابد. این نشانهها و تحلیلهاى مرتبط با آنها ضمن سه فصل مطرح مىشوند.
10 - 1. نشانههاى حتمى
احادیث نقلشده در این فصل درباره علائمی است که حتمى نامیده شدهاند؛ یعنی نشانههایى که قطعاً قبل از ظهور رخ خواهند نمود؛ مانند خروج سُفیانى، کشته شدن نَفْس زکیه و شنیده شدن نداى آسمانى. پایانبخش این فصل، روایتى است درباره امکان بدا در نشانههاى ظهور، حتّى در مواردى که قطعى توصیفشدهاند.
10 - 2. نشانههاى غیر حتمى
در روایات این فصل علائمى براى ظهور امام گزارششده که وصف حتمى ندارند. در پایان این فصل هم تحلیل مبسوطى درباره علائم ظهور، اعم از حتمى و غیر حتمى آمده است.
10 - 3. رجعت
بازگشت شمارى از درگذشتگان به دنیا در آخرالزمان، یکى از آموزههاى معرفتی مکتب اهلبیت (ع) و یکى از عقاید اختصاصى پیروان این مکتب است. بنا بر احادیث، این حادثه شگفت همزمان با قیام امام مهدى (عج) در جهان رخ خواهد داد. (دانشنامه امام مهدی (عج)، محمد محمدی ریشهری، جلد 1، ص 31)
بخش یازدهم: قیام
این بخش، شامل نُه فصل براى ارائه گزارشهایى درباره زمان و مکان قیام امام، خصوصیات چهره و حالت ایشان هنگام قیام، یاران امام، فرود آمدن عیسى (ع) برای یارى آن بزرگوار، پرچم امام مهدى (عج)، سخنان ایشان در آغاز قیام و چگونگی برخورد ایشان با دشمنان است. در پایان این بخش به پرسشهایى درزمینهٔ مدّت حکومت قائم (عج) و چگونگى وفات ایشان پاسخدادهشده است.
11 - 1. زمان قیام
در این فصل احادیث مرتبط با زمان قیام امام مهدى (عج) در هفت عنوان دستهبندیشده و در کنار آنها سه تحلیل آمده است؛ یکى درباره تعیین وقت ظهور، دیگرى درباره وقوع قیام ایشان در آخرالزمان و سرانجام تحلیلى درباره اینکه آیا در ارتباط با قیام امام مهدی (عج) «بدا» تحقّق یافته است یا خیر.
11 - 2. مکان قیام
در این فصل احادیث مرتبط با مکان قیام مهدوى با توضیحى دراینباره ارائه مىشود.
11 - 3. سیماى امام هنگام قیام
بنا بر احادیث، امام هنگام قیام، پیرى است با سیماى جوانان. این احادیث در کنار احادیث دیگرى که خصوصیات پیکر و لباس ایشان را بیان مىکنند، در این فصل گردآمدهاند.
11 - 4. یاران امام
بر اساس احادیث این فصل، یاران امام متشکل از چند گروهاند: دسته اول: شماری از پیامبران؛ دسته دوم: شمارى از فرشتگان؛ دسته سوم: کسانى که پس از مرگ برای یارى امام زنده مىشوند؛ دسته چهارم: شمارى از مسلمانان کشورهاى مختلف جهان؛ دسته پنجم: برخى از کسانى که بهرهاى از نیکى ندارند.
همچنین در ادامه این فصل، خصوصیات جسمى و روحى یاران امام، تعداد یارانِ خاص و عام ایشان، نقش زنان در یاریرساندن به امام و سرانجام نام و وطن شمارى از یاران امام گزارششده با تحلیلى درباره یاران امام ادامه مىیابد.
در پایان این فصل، گزارشهایى از چگونگى جمع شدن یاران امام، شروط بیعت با ایشان، شمار اصحاب امام و ابزار جنگى و امکانات پشتیبانى سپاه ایشان آمده است.
11 - 5. عیسى بن مریم (ع) در کنار امام مهدى (عج)
این فصل با احادیثى درباره فرود آمدن عیسى (ع) از آسمان براى یارى امام مهدى (عج) آغاز مىشود و در ادامه نمازخواندن ایشان پشت سر امام و مدّت زندگى او پسازاین ماجرا با استناد به احادیث گزارش مىشود.
11 - 6. پرچم امام
موضوع این فصل خصوصیات پرچم امام مهدى (عج) هنگام قیام است؛ براى مثال، گزارششده که پرچم ایشان همان پرچم پیامبر خدا (ص) است. همچنین بر آن نوشتهشده است: «البیعة للّه؛ بیعت از آن خداست» یا «اسمعوا وأطیعوا؛ گوشبهفرمان و مطیع باشید». از دیگر خصوصیات این پرچم آن است که وحشت شدیدى در دل دشمنان مىافکند و هیچگاه شکست نمىخورد و سرنگون نمىشود.
11 - 7. سخنان امام در آغاز قیام
در احادیثى که در این فصل گردآمده، سخنان امام مهدى (عج) در آغاز قیام گزارششده است.
11 - 8. برخورد با دشمنان اسلام
گزارشهاى این فصل گویاى آن است که امام مهدى (عج) نهتنها با مستکبران و عدالت ستیزان، بلکه با مدعیان دروغین تشیّع نیز با قاطعیت تمام برخورد مىکند و ریشه فتنه و فساد را از جهان برمیکند.
11 - 9. پاسخ به چند پرسش
در آخرین فصل مرتبط با قیام امام مهدى (عج)، به پرسشهایى درباره مدّت حکومت ایشان و چگونگى پایان یافتن عمر پربرکت آن بزرگوار پاسخ داده مىشود. («دانشنامه امام مهدی (عج)»، «محمد محمدی ریشهری»، «جلد 1»، «صص 34-32»)
بخش دوازدهم: سیره حکومتى
در این بخش احادیث مربوط به سیره حکومتى امام مهدى (عج) و سیاستهای فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى و قضایى ایشان، در شش فصل دستهبندی و در پایان تجزیهوتحلیل شده است.
12 - 1. مبانی سیره حکومتى مهدوى
در فصل نخست، احادیث مرتبط با مبانى و اصول سیره حکومتى امام مهدى (عج) و سیاستهاى ایشان، در سه عنوان دستهبندیشدهاند:
دسته اول: احادیثى که سیره حکومتى امام مهدى (عج) را مستند به کتاب خدا معرّفى مىکند. در این احادیث، توضیح داده میشود که مقصود از کتاب جدیدى که امام مهدى (عج) مىآورد، چیست.
دسته دوم: احادیثى که سیره حکومتى امام را مستند به سنّت پیامبر (ص) معرّفی کردهاند. دسته سوم: احادیثى که مبدأ و مقصد سیره مهدوى را احیاى ارزشهای اسلامى دانستهاند.
12 - 2. اصلیترین سیاستها
این فصل، درباره مهمترین و سرنوشتسازترین سیاست در حکومت مهدوى، یعنى مبارزه با ظلم و سپس گسترش عدالت در سراسر جهان است. در این فصل، با استناد به روایاتى از پیامبر (ص) و امامان (ع) درباره عدالت جهانى امام مهدى (عج)، گستره عدالت در حکومت ایشان در زمینههاى فردى و اجتماعى تبیین مىشود.
12 - 3. سیاستهاى فرهنگى
در این فصل شمارى از سیاستهاى فرهنگى در حکومت امام مهدى (عج) گزارششده است؛ سیاستهایى مانند گسترش مرزهاى دانش، آموزش قرآن بر اساس نزول آن، ساختن مساجد بزرگ، مبارزه با بدعتها، منهدم کردنِ سنگرهای گمراهى، تعمیق و تکامل ایمان، زنده کردن زمین با علم و ایمان و عدل و سرانجام پایان دادن به حکومت شیطان و فراگیر ساختن حکومت اسلامى در جهان و وحدت ادیان.
12 - 4. سیاستهاى اجتماعى
این فصل با احادیثى آغاز مىشود که تصریح مىکنند روابط اجتماعى در حکومت مهدوى بر پایه برادرى دینى است. در ادامه امنیت فراگیر، پیشرفت بهداشت و درمان، توسعه راهها و اجراى قوانین رفتوآمد مطرح مىشود و مهمترین نکته اینکه سیاستهاى اجتماعى امام مهدى (عج) بهگونهای است که نهتنها اهل زمین، بلکه آسمانیان نیز از حکومت او راضى مىشوند.
12 - 5. سیاستهاى اقتصادى
مهمترین سیاستهاى اقتصادى حکومت مهدوى که در احادیث این فصل به آنها اشارهشده، عبارت است از: ریشهکن کردن فقر، باز پس گرفتن اموال عمومى از غاصبان، بهکارگیری اندوختههاى ثروتمندان در آغاز قیام، تقسیم اموال عمومی میان مردم بهطور یکسان و آباد کردن سراسر زمین. در پایان اشارهشده که با اجرای این سیاستها، برکات الهى جامعه را فرا خواهد گرفت، گنجهاى زمین آشکار خواهد شد و در این شرایط است که هر کس مىتواند هر چه مىخواهد از امام بگیرد و بخششهاى امام بىحساب خواهد بود.
12 - 6. سیاستهاى قضایى
مهمترین سیاستهاى قضایى حکومت مهدوى که در روایات فصل ششم بدان اشارهشده، عبارت است از: آیین قضایى جدید، قضاوت بر پایه علم، فراهمسازی امکانات لازم براى قضاوت دقیق و سریع، برکنارى قضات ناشایست، گزینش قضات صالح، ریشهکن کردن رشوهخواری، قضاوت زنان در خانه و قضاوت در میان پیروان ادیان بر اساس کتابهاى آسمانىِ خودشان. (دانشنامه امام مهدی (عج)، محمد محمدی ریشهری، جلد 1، صص 36-34)
بخش سیزدهم: نمونههایى از سرودههاى مهدوى
در آغاز این بخش، تحلیلى درباره تحولات شعر مهدوى (اشعار سروده شده درباره امام مهدى (عج)) در طول تاریخ اسلام ارائه مىشود. در ادامه نمونههایى از اشعار سروده شده از قرن اوّل تا قرن حاضر، در پانزده فصل گزارش مىشود.
بخش چهاردهم: کتابشناسى مهدویت
در این بخش، پس از توضیح کوتاهى درباره «مهدویت نگارى» در دوران مختلف تاریخ اسلام، مهمترین آثارى که تاکنون در این زمینه، نگارش یافتهاند، در دو فصل، گزارش مىشوند:
14 - 1. مهدویت نگارى تا قرن دوازدهم
در این فصل، کتابها بر اساس ترتیب قرن نگارش، از قرن سوم معرفى مىشوند؛ زیرا از قرن اوّل و دوم، هیچ اثرى در منابع مرتبط با این موضوع، ثبتنشده است.
14 - 2. مهدویت نگارى پس از قرن دوازدهم
پس از قرن دوازدهم بهویژه دوران معاصر، به دلایل گوناگون، مهدویت نگارى به شدّت افزایش یافت. نگاشتههاى این دوره را مىتوان در چند گروه کلى جاى داد:
1. تدوین رسالهها و کتابهاى فراوان؛ 2. تدوین آثار انتقادى و مغرضانه؛ 3. تدوین پایاننامههاى دانشگاهى؛ 4. مجلات موضوعی تخصصى؛ 5. تدوین فرهنگنامهها و دانشنامهها.
مقالات مرتبط با اثر
به علت زمان کمی که از چاپ آن در سال جاری میگذرد، مقالهای در رابطه با اثر یافت نشد.
مشخصات نشر
«موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث»، سازمان چاپ و نشر، 1393
تذکر
مطالب فوق توسط سایت دانشنامه اهلبیت (ع) تهیه شده و هرگونه استفاده و نقل مطالب تنها با ذکر منبع مجاز میباشد.