عنوان دانشنامه
دانشنامه امیرالمؤمنین (ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ
موضوع دانشنامه و زبان آن
زندگی و سیره امام علی (ع)
این دانشنامه به زبان عربی تالیف شد اما دو سال بعد به فارسی ترجمه گردید.
معرفی نویسندگان
حجتالاسلام والمسامین محمد محمدی ریشهری، با همکاری محمدکاظم طباطبایی و محمود طباطبایی نژاد.
ترجمهی: عبدالهادی مسعودی.
معرفی اجمالی اثر
این دانشنامه در سیزده جلد و در شانزده بخش میباشد که فراتر از پنج هزار صفحه و بیش از شش هزار متن حدیثی و تاریخی از صدها منبع شیعی و سنی است که در بخشهای بعدی بدان اشاره خواهد شد.
دانشنامۀ امیرمؤمنان (ع) بیتردید یکی از مفیدترین آثاری است که دربارۀ امام علی (ع) در روزگار معاصر نگارش یافته است. این کتاب نخستین بار در سال 1379 با نام «موسوعة الامام علیبنابیطالب (ع) فی الکتاب و السنه و التاریخ» به همت «مرکز تحقیقات دارالحدیث» برای بهرهگیری پژوهشگران به زبان عربی منتشر شد و با استقبال درخوری روبهرو گردید و لذا دستاندرکاران این مؤسسه باهمتی دوباره به ترجمۀ این اثر به زبان فارسی دست زدند.
نکته قابلتوجه آنکه این دانشنامه تا حدودی بهصورت مسندنویسی و روش تألیف آن موضوعی است و تمام احادیث و گزارشهای تاریخی مربوط به امیرمومنان (ع) به ترتیب موضوعات کتاب، شمارهگذاری شده است (چنانکه در آثار دیگر نویسنده، مثل «میزان الحکمه» و دانشنامه امام حسین (ع) و... چنین روشی به چشم میخورد.)
یکی دیگر از ویژگیهای کتاب این است که فقط به نقل روایات و گزارشهای تاریخی پرداخته و (بهجز موارد اندکی، همچون برخی از بخشهایی که درآمد و تحلیل اولیه دارند) به تحلیل تکتک موضوعات منتخب خود نپرداخته است.
از ویژگیهای بارز این اثر، آن است که متن عربی در کنار متن فارسی ارائهشده است که خواننده کتاب را در تطبیق متون یاری میدهد. هرچند درآمد و تحلیلهای کتاب «همچون درآمد و تحلیل بخش پنجم «تحلیلی دربارهی عوامل شورش علیه عثمان»، «مبانی حکومت بر دلها»، «دفاع کلی از سیاستمداری امام علی (ع)». (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، صص 455-381) کاملاً به فارسی و بدون انضمام متن عربی میباشد.
همچنین استفاده بسیار گسترده از منابع حدیثی و تاریخی شیعه و سنی و ذکر آنها، از ویژگیهای شاخص این دانشنامه میباشد و کار تحقیق و پژوهش در موضوعات مختلف زندگی امام (ع) را برای پژوهشگران آسان نموده است
گفتنی است که این دانشنامه هرچند از منابع دستاول استفاده کرده، چنانکه در درآمد بدین موضوع اشاره شده است؛ اما همچنان این اثر از تحلیل عمیق این متون و تدوین آنان و اخذ نتایج نو کمتر بهره برده است.
نگرش این دانشنامه با دانشنامههای دیگر همچون دانشنامه امام علی (ع) علیاکبر رشاد، کاملاً متفاوت است. در دانشنامه امام علی (ع) بعد از مشخص شدن عنوان مدخلها، هر مدخل به متخصصان آن موضوع سپردهشده که مجموعاً متشکل از صد و ده مقاله میباشد، اما در این دانشنامه هدف، جمعآوری احادیث و گزارشهای تاریخی بوده و غالباً کمتر در حوزه تحلیل وارد شده است.
ویژگیهای دانشنامه
1. جامعيت همراه با گزيده نگارى
در نگارش و تدوين اين دانشنامه، ضمن دورى گزينى از تکرار و ارجاع به متون همگون، تلاش شده است در عين جامعيت، از افزون نگارى اجتناب و بلكه گزيده نگارى شود تا كتاب، هم خلاصه باشد و هم جامع. یعنی جامع نصوص، متون و احاديث و نقلهای گزارششده در منابع و مصادر فريقين است. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، ص 41)
2. استناد گسترده به منابع فريقين
در اين دانشنامه، بهرهبرداری بسيار گستردهاى از منابع تاریخی و حديثى فريقين در تبيين شخصيت امام على (ع) صورت گرفته است. براى سامان دادن به اين مجموعه، به بيش از ۵۸۰ عنوان كتاب در بيش از دو هزار مجلّد، مراجعه شده که بيش از 250 منبع شيعى و ۳۳۰ منبع از منابع اهل سنّت هستند.
هرچند براى گسترده سازى محدوده پژوهش و اطلاعرسانی براى محققان و همچنین براى گشودن دامنه پژوهش، در پانوشتها به حدود سى هزار نشانى در منابع فريقين ارجاع شده است، كه بهروشنی گستردگى محدوده جستجو را نشان میدهد. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، ص 41)
3. اعتبار منابع
نویسندگان این مجموعه در سامان دادن به آن، کوشیدهاند كه پس از برگهنویسی مستقيم از منابع با یاریگرفتن از رايانه و بسيارى از نرمافزارهای فارسى و عربى (در حدّ توان)، همه متون مرتبط با يك موضوع را گردآورى كنند و آنگاه، استوارترين، جامعترین و کهنترین را برگزينند. در گزينش، همّت بر آن بوده است كه متون به كار گرفتهشده، از كتب حديثى و تاریخی معتبر گرفته شود و ... (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، صص 43-42)
4. تحليل و جمعبندی
پژوهشگران و جستجوگران معارف علوى و طالبان آگاهى از سيره علوى، در اين دانشنامه با نزديك به هفت هزار متن و نصّ تاریخی و حديثى درباره على (ع) آشنا خواهند شد. در فصلها و بخشها كوشيده شده است بهتناسب، تحلیلها و نظریههایی طرح گردد و با ارزيابى متون، نكات مهمّى در زمينههاى تاریخ و حديث، عرضه شود. خواننده از اين رهگذر، با «فقه الحديث» و فهم نقلهاى بسيارى روبهرو خواهد بود. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، ص 43)
5. توجّه به واقعیتها و كاربردى بودن محتوا
دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، صرفاً كتابى تاریخی نيست كه متون و اسناد تاریخی مرتبط با زندگى على (ع) را گزارش كند. در گزينش عناوين و عرضه متون در ذيل عناوين، به واقعیتها و نيازهاى امروز توجّه شده و لذا کوشش بر آن بوده كه اين دانشنامه، مجموعهای آموزنده و كارآمد براى جهان اسلام و پژوهشگران و حتی مخاطبان جوان باشد.
كاربردیترين بخشهاى اين مجموعه، بخشهايى است كه سياستهاى علوى را در زمينههاى مختلف كشوردارى، حكومت و تعامل با مردم تبيين میکند. اين بخشها موردنیاز كارگزاران دولتهاى اسلامى، بهویژه خدمتگزاران نظام مقدّس جمهورى اسلامى ايران است. اين بخشها عينيت زندگانى سياسى و اجتماعى مولا (ع) را رقمزده و واقعیت سیاست آن سياستمدار واقعى را كه در اجراى آن، جز بهحق نظر نداشت، گزارش كرده است. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، صص 44-43)
6. ابتكار در نگارش
مطالب و موضوعات بهگونهای آورده شده كه همچون يك نمودار درختى، پژوهشگر با نگاهى گذرا به آن، در جريان کلی مسائل كتاب قرار گيرد و با تأمّلی اجمالى، مطلوب خود را در آن دريابد. عناوين بهگونهای گزینششدهاند كه گوياى محتواى بخشها و فصلها باشند و تمام متون ارائهشده را بپوشانند و مهمتر آنكه كوشيده شده تا عناوين، حقايق زندگى ساز و روشنیبخش سيره علوى را بدان گونه كه الگو باشد، ارائه دهند. ازاینرو، عناوين، واقعیاند و نه انتزاعى محض و ناكارآمد. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، ص 44)
7. توضیحها و تفسيرها
براى اينكه پژوهشگران در مراجعه به اين دانشنامه و در دستيابى به مقصود براى مسائلى جزئى نياز به منابع ديگر نداشته باشند و دررسیدن به مطلوب مسيرى سهل را بپيمايند، در مورد اشخاص، مکانها و نكات مبهم متون، در پانوشت، توضيحاتى آمده است و نيز الفاظ دشوارياب متون، شرح شدهاند و مكانهاى تاریخی با نقشههایی گويا كه بهوسیله متخصّصان طرّاحى شده است، به دقّت شناسانده شدهاند. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، ص 44)
8. تجلیلها و تکریمها
در نقل متون تاریخی و حديثى، اگر متون مورد استناد از پيامبر خدا (ص) و اهلبیت (ع) نقلشده باشد، نام آن بزرگواران ياد میشود. در یادکرد پيامبر خدا با جمله (صلی الله علیه و آله) و در یادکرد اهلبیت و پيامبرانِ الهى و فرشتگان، با جمله «علیهالسلام» از آنها تجليل شده است، هرچند در منبع، چنين تجليلى نباشد و اگر متون از غير پيامبر (ص) و اهلبیت (ع) نقلشده باشد، در آغاز و يا فرجام، فقط به ارائه منبع نقل، بسنده میشود. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، صص 45-44)
9. اخلاق نگارش
در نگارش دانشنامه، سعى شده است تا ادب علمى ـ پژوهشى درنهایت دقّت، رعايت شود. لذا در تحليلها، اظهارنظرها، تبیینها و مدخلها، هرگز قلم را به ناراستىها و درشتگوییها و دشنامها آلوده نشده است
بههرحال، کوشیده شده است تا مسائل را با ديده روش تحقيق نگریسته شود و نه ديده كور تعصّب و لجاج و عناد. بدینسان، هرگز به مقدّسات هيچ نحلهای اهانتى روا نشده است و از هیچکسی به طعن، ياد نشده است. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، صص 66-41)
بررسی مجلدات
جلد یک
شامل «پیش گفتار چاپ نخست»، «پیشگفتار چاپ دوم»، «سخنان مقام معظم رهبری درباره دانشنامه امیرالمؤمنین»، «اهدا»، «درآمد: شامل دانشنامه امیرالمؤمنین (ع) در یک نگاه و ویژگیهای دانشنامه»، «سپاس و تقدیر» و بخش «تبار امام علی (ع)» تا اواسط بخش سوم «کوششهای پیامبر (ص) برای رهبری علی (ع) پس از خود» که در ادامه با توجه به انعکاس درآمد در معرفی اجمالی و قسمتهای دیگر، تنها به معرفی آماری بخشها خواهیم پرداخت.
مجموعاً با مقدمه و فهرست 644 صفحه
بخش یکم: «تبار امام علی (ع)»
از صفحه 51 تا 200
فصل یکم: «ولادت»
فصل دوم: «پرورش»
فصل سوم: «ازدواج»
فصل چهارم: «فرزندان»
بخش دوم: «امام علی (ع) با پیامبر (ص)»
از صفحه 201 تا 480
فصل یکم: «یاری پیامبر (ص) در تبلیغ»
فصل دوم: «بالا رفتن از شانههای پیامبر (ص) برای شکستن بتها»
فصل سوم: «ایثار شگفت در شب هجرت»
فصل چهارم: «نهایت جوانمردی در دو جنگ»
فصل پنجم: «به تسلیم کشاندن دشمن در دو جنگ»
فصل ششم: «ضربه سرنوشتساز در جنگ خندق»
فصل هفتم: «شجاعت و ادب در حدیبیه»
فصل هشتم: «تلاش سرنوشتساز در جنگ خیبر»
فصل نهم: «کوشش در فتح مکه»
فصل دهم: «پایداری شگفتانگیز در جنگ حنین»
فصل یازدهم: «جانشینی پیامبر (ص) در جنگ تبوک»
فصل دوازدهم: «چند مأموریت مهم»
فصل سیزدهم: «برخی از دعاهای پیامبر (ص) برای امام (ع)»
فصل چهاردهم: «عروج پیامبر (ص) از سینه وصی»
بخش سوم: «کوششهای پیامبر (ص) برای رهبری علی (ع) پس از خود»
از صفحه 481 تا 635
درآمد: «موضع پیامبر (ص) در برابر آینده رسالت»
فصل یکم: «احادیث وصایت»
جلد دوم
از اواسط بخش سوم «کوششهای پیامبر (ص) برای رهبری علی (ع) پس از خود» تا اواسط بخش چهارم «امام علی (ع) پس از پیامبر (ص)»
مجموعاً با فهرست 596 صفحه
ادامه بخش سوم «کوششهای پیامبر (ص) برای رهبری علی (ع) پس از خود»
از صفحه 7 تا 458
فصل دوم: «احادیث وراثت»
فصل سوم: «احادیث خلافت»
فصل چهارم: «احادیث منزلت»
فصل پنجم: «احادیث امارت»
فصل ششم: «احادیث امامت»
فصل هفتم: «احادیث ولایت»
فصل هشتم: «احادیث هدایت»
فصل نهم: «احادیث عصمت»
فصل دهم: «حدیث غدیر»
فصل یازدهم: «آخرین تلاشهای پیامبر (ص) برای تعیین جانشین»
بخش چهارم: «امام علی (ع) پس از پیامبر (ص)»
از صفحه 459 تا 589
فصل یکم: «داستان سقیفه»
جلد سوم
از اواسط بخش چهارم «امام علی (ع) پس از پیامبر (ص)» تا اواسط بخش پنجم «سیاست امام علی (ع) در ایام حکومت»
مجموعاً با فهرست 588 صفحه
ادامه بخش چهارم: «امام علی (ع) پس از پیامبر (ص)»
از صفحه 7 تا 377
فصل دوم: «روزگار عمر بن خطاب»
فصل سوم: «زمینههای خلافت عثمان»
فصل چهارم: «موجبات شورش بر عثمان»
فصل پنجم: «شورش بر عثمان»
بخش پنجم: «سیاست امام علی (ع) در ایام حکومت»
از صفحه 381 تا 579
(1). «سیاست در دو مکتب»
(2). «مبانی حکومت بر دلها»
(3). «دفاع کلی از سیاستمداری امام علی (ع)»
فصل یکم: «بیعت نور»
فصل دوم: «اصلاحات علوی»
جلد چهارم
از اواسط بخش پنجم «سیاست امام علی (ع) در ایام حکومت» تا اواسط بخش ششم «جنگهای امام علی (ع) در ایام حکومت»
مجموعاً با فهرست 605 صفحه
ادامه بخش پنجم «سیاستهای امام علی (ع) در ایام حکومت»
از صفحه 7 تا 387
فصل سوم: «سیاستهای اداری»
فصل چهارم: «سیاستهای فرهنگی»
فصل پنجم: «سیاستهای اقتصادی»
فصل ششم: «سیاستهای اجتماعی»
فصل هفتم: «سیاستهای قضایی»
فصل هشتم: «سیاستهای امنیتی»
فصل نهم: «سیاستهای جنگی»
فصل دهم: «سیاستهای حکومتی»
بخش ششم: «جنگهای امام علی (ع) در ایام حکومت»
از صفحه 391 تا 595 در این جلد
1. نگاه کلی به جنگهای امام (ع)
درآمد
فصل یکم: «پرهیز دادن پیامبر (ص) از نبرد با علی (ع)»
فصل دوم: «خبر دادن پیامبر (ص) از فتنههای پس از خود»
فصل سوم: «فرمان پیامبر (ص) به نبرد با فریبخوردگان»
فصل چهارم: «نفرین فرستادن پیامبر (ص) به فریبخوردگان»
فصل پنجم: «انگیزههای تجاوزکاران درنبرد با امام علی (ع)»
فصل ششم: «اهداف امام علی (ع) درنبرد با سرکشان»
فصل هفتم: «دیدگاههایی درباره نبرد با سرکشان»
2. پیکار نخست: «جنگ جمل»
فصل یکم: «سیمای نبرد»
فصل دوم: «شخصیت سران ناکثین»
فصل سوم: «آمادگی ناکثین برای شورش برضد امام (ع)»
جلد پنجم
مجموعاً با فهرست 611 صفحه
ادامه بخش ششم «جنگهای امام علی (ع) در ایام حکومت، (پیکار نخست)»
از صفحه 7 تا 601
فصل چهارم: «آمادگی امام (ع) برای رویارویی با ناکثین»
فصل پنجم: «یاری خواستن امام (ع) از کوفیان»
فصل ششم: «اشغال بصره»
فصل هفتم: «از ذوقار تا بصره»
فصل هشتم: «تلاشهای امام (ع) برای جلوگیری از نبرد»
فصل نهم: «جنگ»
فصل دهم: «پس از پیروزی»
3. پیکار دوم: «جنگ صفین (فتنه قاسطین)»
فصل یکم: «سیمای نبرد»
فصل دوم: «شخصیت سران قاسطین»
فصل سوم: «سیاست علی (ع)»
فصل چهارم: «نبرد تبلیغاتی»
فصل پنجم: «آماده شدن معاویه برای جنگ»
فصل ششم: «حرکت امام (ع) بهسوی صفین»
فصل هفتم: «رویارویی دو سپاه»
جلد ششم
از ادامه بخش ششم «جنگهای امام علی (ع) در ایام حکومت» تا اواسط بخش هفتم «روزگار سختی»
مجموعاً با فهرست 604
ادامه بخش ششم «جنگهای امام علی (ع) در ایام حکومت (پیکار دوم)»
از صفحه 7 تا 509
فصل هشتم: «نبرد»
فصل نهم: «اوج گرفتن نبرد»
فصل دهم: «سختترین روزها»
فصل یازدهم: «فرو ایستادن جنگ»
فصل دوازدهم: «گزینش داور»
فصل سیزدهم: «بازگشت به صفین»
فصل چهاردهم: «در سراپرده داوری»
4. پیکار سوم: «جنگ نهروان (فتنه مارقین)»
فصل یکم: «چشمانداز»
فصل دوم: «خصوصیات جنگ»
فصل سوم: «حرکت مارقین بهسوی نهروان»
فصل چهارم: «تصمیم امام (ع) برای نبرد دوباره با معاویه»
فصل پنجم: «حرکت سپاه امام بهسوی نهروان»
فصل ششم: «دلیلآوری در میدان نبرد»
فصل هفتم: «نبرد»
فصل هشتم: «شورش باقیمانده خوارج»
فصل نهم: «شورش خریت بن راشد»
بخش هفتم: «روزگار سختی»
از صفحه 525 تا 595 در این جلد
فصل یکم: «نافرمانی سپاه»
فصل دوم: «هشدار امام (ع) به یارانش درباره فرجام نافرمانی»
فصل سوم: «شکوه امام (ع) از نافرمانی یارانش»
فصل چهارم: «گریختن جمعی از یاران (ع) امام بهسوی معاویه»
جلد هفتم
از ادامه بخش هفتم «روزگار سختی» و بخش هشتم «شهادت امام علی (ع)» و کمی از بخش نهم «دیدگاههایی درباره شخصیت امام علی (ع)»
مجموعاً با فهرست 580 صفحه
ادامه بخش هفتم: «روزگار سختی»
از صفحه 7 تا 197
فصل پنجم: «جدا شدن شماری از یاران امام (ع)»
فصل ششم: «شهادت مالک اشتر»
فصل هفتم: «اشغال مصر»
فصل هشتم: «شبیخونهای عمال معاویه»
فصل نهم: «در آرزوی شهادت»
فصل دهم: «آخرین خطبه امام (ع)»
بخش هشتم: «شهادت امام علی (ع)»
از صفحه 253 تا 493
فصل یکم: «خبر دادن پیامبر (ص) از شهادت امام علی (ع)»
فصل دوم: «پیشگویی امام (ع) در مورد شهادتش»
فصل سوم: «توطئه برای ترور امام (ع)»
فصل چهارم: «ترور امام (ع)»
فصل پنجم: «از ترور تا شهادت»
فصل ششم: «پس از شهادت»
فصل هفتم: «زیارت امام (ع)»
بخش نهم: «دیدگاههایی در مورد شهادت امام علی (ع)»
از صفحه 497 تا 573
فصل یکم: «علی (ع) از زبان قرآن»
جلد هشتم
ادامه بخش نهم «دیدگاههایی در مورد شهادت امام علی (ع)»
مجموعاً با فهرست 578 صفحه
ادامه بخش نهم «دیدگاههایی در مورد شهادت امام علی (ع)»
از صفحه 7 تا 569
فصل دوم: «علی (ع) از زبان پیامبر (ص)»
فصل سوم: «علی (ع) از زبان علی (ع)»
فصل چهارم: «علی (ع) از زبان اهلبیت»
فصل پنجم: «علی (ع) از زبان همسران پیامبر (ص)»
فصل ششم: «علی (ع) از زبان یاران پیامبر (ص)»
جلد نهم
از ادامه بخش نهم «دیدگاههایی در مورد شهادت امام علی (ع)» تا اواسط بخش دهم «ویژگیهای امام علی (ع)»
مجموعاً با فهرست 551 صفحه
ادامه بخش نهم «دیدگاههایی در مورد شهادت امام علی (ع)»
از صفحه 7 تا 205
فصل هفتم: «علی (ع) از زبان یارانش»
فصل هشتم: «علی (ع) از زبان دشمنانش»
فصل نهم: «علی (ع) از زبان بزرگان»
فصل دهم: «علی (ع) از زبان شاعران»
بخش دهم: «ویژگیهای امام علی (ع)»
از صفحه 399 تا 543
فصل یکم: «ویژگیهای اعتقادی»
فصل دوم: «ویژگیهای اخلاقی»
جلد دهم
از اواسط بخش دهم «ویژگیهای امام علی (ع)» تا اواسط بخش یازدهم «دانشهای امام علی (ع)»
مجموعاً با فهرست 600 صفحه
ادامه بخش دهم «ویژگیهای امام علی (ع)»
از صفحه 7 تا 435
فصل سوم: «ویژگیهای عملی»
فصل چهارم: «ویژگیهای سیاسی اجتماعی»
فصل پنجم: «ویژگیهای جنگی»
بخش یازدهم: «دانشهای امام علی (ع)»
از صفحه 474 تا 591 در این جلد
درآمد
فصل یکم: «آموزش در مکتب پیامبر (ص)»
فصل دوم: «جایگاه علمی»
فصل سوم: «انواع دانشهای امام (ع)»
فصل چهارم: «پرتویی از دانش امام (ع)»
پرتو اول: «خداشناسی»
باب اول: «فضیلت خداشناسی»
جلد یازدهم
از ادامه بخش یازدهم «دانشهای امام علی (ع)»، بخش دوازدهم «داوریهای امام علی (ع)» و یکفصل از بخش سیزدهم «کرامتهای امام علی (ع)»
مجموعاً با فهرست 613 صفحه
ادامه بخش یازدهم «دانشهای امام علی (ع)»
از صفحه 9 تا 127
باب دوم: «راههای خداشناسی»
باب سوم: «موانع خداشناسی»
باب چهارم: «آنچه در شناخت خدا ممکن نیست»
باب پنجم: «صفات ثبوتی»
باب ششم: «صفات سلبی»
باب هفتم: «مجموعه نامها و صفات»
پرتو دوم: «شناخت آفریدگان خدا»
باب اول: «آغاز آفرینش و آفرینش آسمانها»
باب دوم: «آفرینش فرشتگان»
باب سوم: «آفرینش زمین و آمادگی سازی آن برای زندگی»
باب چهارم: «آفرینش انسان»
باب پنجم: «آفرینش حیوانات»
پرتو سوم: «شاخههای گوناگون دانش»
باب اول: «جامعهشناسی»
باب دوم: «روانشناسی»
باب سوم: «تاریخ»
باب چهارم: «سخنوری»
باب پنجم: «ادبیات»
باب ششم: «اتم شناسی»
باب هفتم: «ریاضیات»
باب هشتم: «فیزیک»
باب نهم: «زمینشناسی و هواشناسی»
باب دهم: «پیش از آنکه مرا از دست بدهید، از من بپرسید»
باب یازدهم: «حاضرجوابی»
بخش دوازدهم: «داوریهای امام علی (ع)»
از صفحه 469 تا 573
فصل یکم: «نگاه کلی»
فصل دوم: «نمونههایی از داوریهای امام علی (ع) در زمان پیامبر (ص)»
فصل سوم: «نمونههایی از داوریهای امام علی (ع) پس از زمان پیامبر (ص)»
فصل چهارم: «نمونههایی از داوریهای امام علی (ع) در زمان حکومتش»
بخش سیزدهم: «کرامتهای امام علی (ع)»
از صفحه 577 تا 601
فصل یکم: «پذیرفته شدن دعاهای امام (ع)»
جلد دوازدهم
ادامه بخش سیزدهم: «کرامتهای امام علی (ع)»، بخش چهاردهم: «مهرورزی به امام علی (ع)» و بخش پانزدهم: «دشمنی با امام علی (ع)»
مجموعاً با فهرست 591 صفحه
ادامه بخش سیزدهم: «کرامتهای امام علی (ع)»
از صفحه 7 تا 149
فصل دوم: «بازگشت خورشید برای امام علی (ع)»
فصل سوم: «پیشگویی امام علی (ع) درباره حوادث آینده»
فصل چهارم: «گوناگون»
بخش چهاردهم: «مهرورزی به امام علی (ع)»
از صفحه 181 تا 275
فصل یکم: «تأکید بر دوست داشتن امام علی (ع)»
فصل دوم: «برکات دوست داشتن امام علی (ع)»
فصل سوم: «ویژگیهای دوستداران امام علی (ع)»
فصل چهارم: «محبوبیت امام علی (ع) در نزد خداوند، پیامبر (ص) و فرشتگان»
فصل پنجم: «برحذر داشتن از غلو در دوست داشتن امام علی (ع)»
بخش پانزدهم: «دشمنی با امام علی (ع)»
از صفحه 297 تا 571
فصل یکم: «انگیزههای دشمنی با امام علی (ع)»
فصل دوم: «برحذر داشتن از کین ورزی به امام علی (ع)»
فصل سوم: «زیانهای دشمنی با امام علی (ع)»
فصل چهارم: «ویژگیهای دشمنان امام علی (ع)»
فصل پنجم: «شماری از دشمنان امام علی (ع)»
فصل ششم: «قبایلی که با امام علی (ع) دشمنی میورزیدند»
فصل هفتم: «نیرنگهای دشمنان امام علی (ع) برای خاموش کردن نور او»
فصل هشتم: «نافرجامی آرزوهای دشمنان امام علی (ع)»
جلد سیزدهم
بخش شانزدهم: ياران و کارگزاران امام علی (ع)
مجموعاً 621 صفحه به انضمام نقشه
بخش شانزدهم: یاران و کارگزاران امام علی (ع)
از صفحه 7 تا 615
«طبقهبندی کارگزاران امام علی (ع)»: بدون متن عربی
«روش سیاسی و محدودیتهای امام علی (ع) در انتخاب کارگزاران»
«تحلیلی درباره برکناری قیس بن سعد»
بررسی بخشها
بخش يكم: تبار امام على (ع)
در بخش اوّل، از نياكان اميرمؤمنان (ع) و محيط رشد و زندگانى وى، پدر و مادر، نامها، كنيهها، لقبها، سيرت و صورت ايشان بحث به ميان آمده و از ازدواجهای امام (ع)، زنان و فرزندان او سخن رفته است. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد،1 ص 22)
بخش دوم: «امام على (ع) با پيامبر (ص)»
در اين بخش، جايگاه والاىِ امام (ع) در تحقّق نهضت اسلام و نقش دورانساز آن بزرگوار در تداوم آن قيام الهى در عصر پيامبر خدا (ص)، بازگفته شده است. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، صص 23)
بخش سوم: «کوششهای پيامبر (ص) براى رهبرى على (ع) پس از ايشان»
پيامبر خدا (ص) براى تضمين آينده آيين و امّتش چه كرده است؟ تدبير الهى در اين زمينه چيست؟ در اين بخش، آیندهنگری آيين الهى و جايگاه مولا (ع) در اين تدبير الهى نشان دادهشده است. در اين بخش، نشان دادهشده كه «غدير»، اوج اين كوشش مستمر بوده است و بر اين نكته تأكيد شده كه پسازآن نيز پيامبر (ص) از اين مهم، غفلت نورزيد و تا آخرين لحظات عمر، بر آن اصرار ورزيد و نيز اعزام سپاه اسامه كه تدبيرى ديگر بود در اين زمينه. امّا بااینهمه، در همين دو جريان نيز پيامبر خدا (ص) با گفتهها و اشارهها و مواضعى روشنگر راز و رمزها، حقيقت را برنمود. در اين بخش، از اینها سخن رفته و نكات مهمی بر اساس اسناد و مدارك استوار فريقين، گزارششده است. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، صص 24-23)
بخش چهارم: «امام على (ع) پس از پيامبر (ص)»
در این بخش به این سؤالها پاسخ داده میشود که امام (ع) چه بايد مىكرد؟ وظيفه الهى او چه بود؟ واقعِ آن روزگار با شرايط ويژه داخلى و خارجی چه اقتضا مىكرد؟ در اين بخش، به اين سؤالها و جز اینها در سيره علوى پس از رحلت پيامبر خدا (ص) تا زمان حكومت وى پاسخدادهشده است. زمینهها و علل ناديده انگاشتن رهنمودهاى پيامبر (ص) درباره آينده امّت و رهبرى مولا (ع)، در اين بخش، بازشناسى شده است و ضمن گزارش سير حوادث پس از پيامبر (ص) و روزگار خلافت عثمان و خيزش مردم عليه او، چگونگى و چرايى مواضع حكيمانه امام حكيمان (ع)، تشريح و تبيين شده است. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، صص 25-24)
بخش پنجم: «سياست امام على (ع)»
در اين بخش، چگونگى رسيدن امام (ع) به زمامدارى، آغاز اصلاحات، مبانى امام (ع) در ديگرسانىها و اصلاحات و بازتابهای آن در جامعه، بهتفصیل، سخن رفته است. بازشناسى محورىترين مبانى امام (ع) در اصلاحات در زمينههاى مختلفِ فرهنگى، اقتصادى، اجتماعى، قضايى و امنيتى، ازجمله بحثهای مهم اين بخش است.
همچنان که ديدگاههاى امام (ع) در پيوند باسیاست، عوامل استوار سازی حکومتها، علل و عوامل تزلزل و دگرگونى حکومتها، چگونگى همكارى دولتها باهم و... ازجمله بحثهای اين بخش از كتاب است. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، صص 26-25)
بخش ششم: «جنگهای امام على (ع)»
در اين بخش، چرايى و چگونگى برآمدن فتنهها و نيز ریشهها، روندها و پيامدهاى آنها بررسى و همچنين فتنههاى «ناكثين»، «قاسطين» و «مارقين»، تبيين و تشريح و گزارش شده است. گزارش برخى از زواياى فكرى، روحى و مواضع سياسى فتنه انگيزان در اين بخش، از نكات بديع و ناگفتهای برخوردار است، ازجمله، بحث از «تعمّق (تُندرَوى)» و تبيين دقيق آن در جريان معرّفى خوارج نهروان. اين بحث، بدان گونه كه در اين پژوهش آمده است و در پرتو اسناد تاریخی و رهنمودهاى روايىِ محتوىِ اين ويژگىها بازشناسى شده، سخنى است نو و تحليلى بكر و بديع. اين بخش، ازجمله آموزندهترين بخشهای كتاب است. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، ص 26)
بخش هفتم: «روزگار محنت»
اين بخش، گزارش تنهايى امام (ع)، مرثيه مظلوميت او و انعكاس فريادهاى تنهايى آن بزرگوار و از دست دادن یاران باوفا چون مالک اشتر و ... است. همچنین بحث از شبیخونهای مكرّر نظامى به شهرها و قتل و غارت مردم بیدفاع از سوی یاران معاویه که منجر به تشکیل سپاه عظيمی از سوی امام شد و حسين بن على (ع)، قيس بن سعد و ابو ايوب انصارى، هر يك بر ده هزار رزمآور، فرماندهى میکردند. چنانکه ترور ناجوانمردانه امام (ع) به دست جنايتكارِ «متنسّك (پايبند به ظواهر دين)»، در اين بخش بهتفصیل، گزارششده است و ریشهها و زمینهها و چرايى و چگونگى اين حوادث غمبار، تحليل و تبيين شده است. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، صص 28-27)
بخش هشتم: «شهادتطلبی امام على (ع)»
بخش هشتم، ويژه گزارش تفصيلى پيشگويى پيامبر خدا (ص) از شهادت على (ع) و گفتار مولا (ع) درباره شهادتش و مسائل مرتبط با آن است. گزارش چگونگى جريان ترور، سخنان آموزنده و عظيم امام (ع) از هنگام ترور تا لحظه شهادت، موضع سرسختترین دشمن امام (ع) و سخنان او به هنگام شنيدن خبر شهادت ايشان، جريان تجهيز و تدفين امام (ع)، اختفاى قبر امام (ع) و سرانجام اشارهای به زيارت ايشان و بركات زيارت آن مرقد مطهّر و مضجع منوّر، ازجمله محتواى اين بخش است. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد،1 صص 29-28)
بخش نهم: «دیدگاههایی درباره شخصيت امام على (ع)»
در اين بخش، خواننده، شخصيت مولا را از منظر قرآن، پيامبر (ص)، خودِ امام (ص)، زهراى اطهر (س)، اصحاب پيامبر، اهلبیت (ع)، همسران پيامبر، شمارى از برجستهترین چهرههاى علمى، فرهنگى و سياسى، شاعران، اديبان و سخنوران و حتى مخالفان و دشمنانش مینگرد. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، صص 30-29)
بخش دهم: «ویژگیهای امام على (ع)»
بخش دهم كتاب، ويژگىهاى امام (ع) را در پيش ديد مینهد و شخصيت او و چگونگى ابعاد شخصيت آن بزرگوار را از منظرهاى گونهگون گزارش میکند. اين بخش ویژگیهای امام را در آينه آيات قرآن و گزارشهاى تاریخی، در پيش ديد شيفتگان شناخت على (ع) و تشنگان حقّ و حقيقت، قرار میدهد. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد،1 صص 31-30)
بخش يازدهم: «دانش امام على (ع)»
سخنان امام (ع) درباره آغاز آفرينش، آفرينش فرشتگان، آسمان، زمين و حيوانات و سخنان آن بزرگوار درزمینهٔ جامعهشناسی، روانشناسی، تاریخ، رياضيات، فيزيك، زمینشناسی و...، بهواقع، پيشگويىهاى علمى و معجزات علمى آن بزرگوار است كه اعجاب آفرين و خضوع آور است. در اين بخش، با اندكى ازآنچه ياد شد، آشنا میشویم. اين بخش، گزارشگر «نَمى» است از «يم» دانش مولا (ع) و نگاهى است گذرا به گستره دانش آن بزرگوار. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد،1 صص 32-31)
بخش دوازدهم: «داوریهای امام على (ع)»
در اين بخش، در چهارفصل، ابعاد داورىهاى امام (ع) نشان دادهشده است. در فصل اوّل، از جايگاه داورى مولا (ع) سخن رفته است. نمونههايى از داورىهاى آن بزرگوار در زمان پيامبر خدا (ص) و روزگار خلافتش گزارششده است. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد،1 ص 33)
بخش سيزدهم: «کرامتهای امام على (ع)»
اين فصول، گزارش نمونههايى است از قدرت معنوى، ولايت تكوينى، جلوههاى خليفة اللهى آن امامِ انسانها (ع) و جلوه والاى قدرت و عظمت الهى که نمونههایی مانند اجابت دعوات، سخن گفتن از ناپيداها و نادیدهها (اخبار مَغيبات)، كرامتها از آن جمله هستند.
اين بخش، ابعاد معنوى امام (ع) را در تعامل با گستره هستى و جايگاه والاى او را در اوج عروج و مكانت عظيم ایشان بر گستره زمين و در نقش خليفة اللهى نشان میدهد. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، صص 34-33)
بخش چهاردهم: «مهرورزى به امام على (ع)»
«محبّت على (ع)»، در فرهنگ دينى ما، موضوعى عظيم و تأمّل برانگيز است. اين بخش، متون مربوط به اين حقيقت را گزارش كرده است. متون گزارششده در اين بخش، نشان مىدهد كه دوست داشتن على (ع)، دوست داشتن خدا و پيامبر (ص) است و واجب و عبادت و نعمت است و ريسمان محكم الهى است و بهترين عمل و بلكه در رأس كارهاى نيك در نامه اعمالِ مؤمنان است. متون مرتبط با على (ع) در اين بخش كه بیگمان تمام آن چيزهايى نيست كه در متون روايى وجود دارد، نشاندهنده آن است كه: راهیابی به حقايق دينى، آرامش در زندگى، كامل شدن ايمان و عمل، پذيرفته شدن عملهای ما، اجابت دعا، آمرزش گناهان، شادى در هنگام مرگ، ديدار مولا (ع) در آستانه مرگ، جواز عبور از پل دوزخ و استوار گامی بر آن، رهايى از آتش دوزخ و درنهایت، زندگى شيرين در بهشت جاويد، درگرو محبّت على (ع) است. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، صص 36-34)
بخش پانزدهم: «دشمنى با امام على (ع)»
متون احاديث معتبر فريقين كه در اين بخش گزارششده است، نشاندهنده اين است كه دشمنان علی (ع)، از رحمت الهى به دورند و هلاكت آنان، قطعى است. مرگ كينهورزان به على (ع)، مرگ جاهلى است و دشمن داشتنِ او، نشانِ نفاق، فسق و شقاوت. اگر دشمن داشتن على (ع)، مرگ جاهلى را در پى دارد، پس انسانى با چنين ويژگى، از تظاهر به اسلام، سودى نخواهد برد و در قيامت، كور محشور میشود و سرنوشتی جز آتش دوزخ نخواهد داشت. اين بخش، متون روايى و تاریخی بسيارى در اختيار خواننده مینهد و افزون بر اين، شمارى از سرسختترین مخالفان و دشمنان مولا (ع) و جمعى از منحرفان از ايشان و نيز قبايلى را كه بدو كين میورزیدند، شناسانده است كه: «تُعرَفُ الأشياءُ بأضدادِها». (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، صص 37-36)
بخش شانزدهم: «ياران و كارگزاران امام على (ع)»
در اين بخش با شرححال و چگونگى شخصيتِ شمارى از اصحاب و كارگزاران امیر مؤمنان (ع)، بهاجمال آشنا میشویم. لذا خواننده از یکسو به آگاهىهاى ارجمندى درباره پرورشیافتگان مكتب على (ع) دست مییابد و از سوى ديگر، با وقايع حكومت علوى و كمبود نيروهاى كارآمد، متعهّد، دردآشنا و فرمانبردار آشنا میشود و بدینسان تا حدودى راز و رمز پارهاى از نارسايىها در حكومت علوى را درمییابد.
چنانکه موضع امام (ع) در برابر اصحاب و كارگزاران، تأمّل كردنى و درس گرفتنى است و كتاب با بخش شانزدهم پايان مییابد. (رک: دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، محمدی ریشهری، جلد 1، صص 38-37)
معرفی مقالات مرتبط با اثر یا نویسنده
* کتابشناسی حجتالاسلام ریشهری، شهلا پروین زاد، کیهان فرهنگی، خرداد 1383، شماره 212، صص 27 - 22.
* گزارش دیدار حجتالاسلام و المسلمین ریشهری از الأزهر، عبدالهادی مسعودی، فرهنگ کوثر، بهمن 1377، شماره 23، صص 44 - 41.
* موسوعههای حدیثی و نیازهای امروز، محمد محمدی ریشهری، علوم حدیث، پاييز 1380، شماره 21، صص 29 - 2.
برای اطلاع بیشتر در مورد آثار حجت الاسلام و المسلمین ری شهری می توانید به پایگاه رسمی ایشان به آدرس http://www.reyshahri.ir/ مراجعه نمایید. چنان که کل دانشنامه امیرالمؤمنین (ع) در سایت دانشگاه قرآن و حدیث به آدرس http://lib.qhu.ac.ir/category/2110/ قرار گرفته است.
مشخصات نشر
پژوهشکده علوم و معارف حدیث، «موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث»، 1428 ه. ق، 1386 ش.
تذکر
مطالب فوق توسط سایت دانشنامه اهلبیت (ع) تهیه شده و هرگونه استفاده و نقل مطالب تنها با ذکر منبع مجاز میباشد.