عنوان دانشنامه
دانشنامه سیره نبوی (ص)
موضوع دانشنامه و زبان آن
مطالعه و بررسی زندگی و سیره رسول خدا (ص) و مسائل مرتبط و زبان آن فارسی است.
معرفی همکاران و نویسندگان دانشنامه
سرپرست علمی و سر ویراستار: «حجتالاسلام رسول جعفریان»؛
مدیر اجرایی: «حجتالاسلام قاسم خانجانی»؛
شورای علمی: «دکتر صادق آیینه وند»، «حجتالاسلام رسول جعفریان»، «حجتالاسلام حسین حسینیان مقدم»، «دکتر منصور داداش نژاد»، «دکتر اصغر منتظر القائم»، «حجتالاسلام محمدرضا هدایت پناه» و «حجتالاسلام محمدهادی یوسفی غروی»؛
بخش گزینش عناوین: «حجتالاسلام رمضان محمدی»؛
بخش پرونده علمی: «گروه تاریخ پژوهشگاه»؛
بخش بررسی: «رسول قلیچ» و «رحمتالله بانشی»؛
بخش ویراستاری و نشر: «اداره چاپ و انتشارات پژوهشگاه».
مؤلفان و همکاران علمی
«دکتر مهران اسماعیلی»، «دکتر محمد اللهاکبری»، «حجتالاسلام رحمتالله بانشی»، «حجتالاسلام رسول جعفریان»، «حجتالاسلام حسین حسینیان مقدم»، «حجتالاسلام محمود حیدری آقایی»، «حجتالاسلام قاسم خانجانی»، «دکتر منصور داداشنژاد»، «دکتر محمدکاظم رحمتی»، «دکتر سیدمحمود سامانی»، «مصطفی صادقی»، «حجتالاسلام محمد غفوری»، «رسول قلیچ»، «حجتالاسلام رمضان محمدی»، «حجتالاسلام حسین مرادی نسب»، «دکتر اصغر منتظرالقائم»، «حجتالاسلام دکتر محمدرضا هدایتپناه» و «سرکار خانم ناهید طیبی».
چشمانداز طرح
دانشنامه نبوی (ص)، گسترده نگاشتهای است نظاممند، حاوی حدود هشتصد و پنجاه مدخل اصلی که نظامهای مطلوب رفتاری در حوزههای مختلف را با بهرهگیری از سیره و سنت نبوی (ص) استخراج، تبیین و تحلیل مینماید. این دانشنامه که مقدمات آن از سال 1386 آغاز شد، قصد دارد با رویکردی راهبردی، افزون بر استفاده از یافتههای علمی موجود، افقهای نوین حوزههای دانش را نيز بهگونهای که یافتههای آنها بتواند در حل مسائل روز و نظامسازی در دنیای معاصر به کار رود، بگشاید. (سایت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی)
ضرورت تدوین این دانشنامه را میتوان در نیاز به یک منبع جامع که تبیینکنندهی نظامهای مطلوب اسلامی در حوزههای مختلف رفتاری و همراه با ویژگیهای زیر قلمداد نمود:
1. مستند به سیره و سنت نبوی (ص) باشد.
2. قابلاستفاده برای پیروان مذاهب مختلف اسلامی باشد.
3. از یافتههای دانشهای جدید بهره گرفته باشد.
4. متناسب با زبان علمی روز باشد.
5. پاسخگوی شبهات موجود و ناظر به نيازهاي فكري نوپديد باشد.
در اين دانشنامه سيزده گروه علمي، ذيل نظارت شوراي علمي دانشنامه در حوزههاي متفاوت نظامهاي رفتاری و اخلاقی مشغول فعاليت هستند. (سایت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی)
اهداف دانشنامه
به دودسته اصلی و فرعی قابلتقسیم است:
الف) اهداف اصلی:
* استخراج، تبیین و تحلیل نظامهای رفتاری مطلوب از سیره و سنت نبوی (ص).
* استخراج، تبیین و تحلیل روشهای پیاده کردن نظامهای مطلوب از سیره و سنت نبوی (ص).
ب) اهداف فرعی:
* مطالعه و بررسی نظامهای رفتاری تحققیافته در جامعهی اسلامی عصر پیامبر (ص).
* تحلیل چگونگی نظامسازی و تبدیل نظام جاهلی بهنظام دینی توسط پیامبر (ص).
(سایت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه)
معرفی اجمالی اثر
در سال 1380 به پیشنهاد دکتر «هدایت پناه» طرح دانشنامه سیره نبوی (ص) مطرح و پس از تصویب در شورای گروه، نگارش آن آغاز شد.
اين دانشنامه بيانگر تمامي زواياي سيره پيامبر اسلام (ص) با رويكرد علمي، نقادانه و جامع دربارهی مسائل و اطلاعات مربوط به سيره نبوي (ص) است.
دانشنامه سيره نبوي (ص) در قالب 15 جلد انتشار خواهد يافت. اين دانشنامه به پنج بخش تقسیمشده كه بخش نخست آن اعلام يا معرفي و بررسي شرححال صحابه رسول خدا (ص) و حاوي بيش از 12 هزار مدخل و 9 جلد از دانشنامه خواهد شد.
دومين بخش اين دانشنامه به بررسي و تبيين حوادث و رويدادهاي زندگاني پيامبر گرامي اسلام (ص) در 2 جلد ميپردازد.
بخش سوم نيز دربارهی معرفي و تشريح وضعيت اماكن جغرافيايي كه بهنوعی با سيره نبوي (ص) در ارتباطند، اختصاص خواهد يافت و در 2 جلد تدوين خواهد شد.
بخش چهارم مجموعه سيره نبوي (ص) به مفاهيم و اصطلاحات موردنیاز براي مطالعه سيره نبوي (ص) در 1 جلد اختصاصیافته است.
آخرين قسمت از اين دانشنامه نيز به بررسي و معرفي قبائل و خاندانهايي كه آشنايي با آنها در مطالعه سيره نبوي (ص) داراي اهميت است، پرداخته، در 1 جلد منتشر خواهد شد.
نخستین جلد این دانشنامه زیر نظر «حجتالاسلام رسول جعفریان»، نویسنده و محقق تاریخ تشیع و جلد دوم با نظارت «حجتالاسلام حسین حسینیان مقدم» و همکاری جمعی از اعضای گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تألیف شده است. (سایت خبرگزاری کتاب ایران)
جلد یکم
شامل «پیشگفتار»، «معرفی 40 مأخذ بدون مشخصات نشر»، «دانش صحابه نگاری»، «مدخل محمد رسولالله (ص)»، «خاور شناسان و مطالعه سیره»، شروع «بخش صحابه» (از «آبی اللحم غفاری» تا «ابو یونس ظفری»)
پیشگفتار
در پیشگفتار این کتاب، پیشینه طرح دانشنامه سیره نبوی، شکلگیری طرح، ویژگی کلی نگارش مقاله یا مدخل و ویژگیهای نگارش مقاله یا مدخل در بخش مربوط به صحابه و گردش کار، مطرحشده است. (دانشنامه سیره نبوی، جلد یکم، پیشگفتار، صص یازده - چهارده)
در بخش بعدی 40 مأخذ بدون مشخصات نشر نامبرده میشود. (دانشنامه سیره نبوی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، جلد یکم، پیشگفتار، ص پانزده) علت این امر کثرت استفاده از این مآخذ میباشد.
دانش صحابه نگاری
در این بخش به دانش صحابه نگاری به قلم «محمدرضا هدایت پناه» میپردازد که شامل سرفصلهای زیر است:
o تعریف صحابه
* نگاه لغوی
* نگاه عرفی
* نگاه حدیثی
* نگاه جامع
o تسمیهنگاری، مقدمهی صحابه نگاری
o صحابه نگاران پیشگام
o صحابه نگاری محلی
o شکلگیری مجموعههای بزرگ
o جایگاه صحابه از منظر اهل سنت
* صحابه
* اجماع امت
* مفهوم عدالت
o دلایل عدالت همه صحابه
* آیات
* روایات
o جایگاه صحابه از منظر شیعه
o صحابه از منظر قرآن
o صحابه از منظر صحابه
o شیعه و صحابه نگاری
o نگاهی گذرا به سه کتاب بزرگ صحابه نگاری
* الاستیعاب فی معرفی الاصحاب
* اسد الغابه فی معرفه الصحابه
* الاصابه فی تمییز الصحابه
o تصحیف و تحریف و نقش آن در دانش صحابه نگاری
(دانشنامه سیره نبوی، جلد یکم، صص 27 - 1)
محمد رسولالله (ص)
o از ولادت تا بعثت
این بخش به قلم آقای «رمضان محمدی» نگاشته شده که شامل بخشهای زیر میباشد:
* نسب و کنیه
* ولادت رسول خدا (ص)
* رویدادهای هنگام تولد
* شق صدر یا شکافتن سینه
* دوران کودکی آن حضرت
* سفر ایشان به یثرب
* کفالت عبدالمطلب
* کفالت ابوطالب
* سفرهای رسول خدا (ص) پیش از بعثت
* سفر دوم رسول خدا (ص) به شام
* شرکت پیامبر (ص) در جنگهای فجار
* حلف الفضول یا پیمان برتر
* شغل رسول خدا (ص) پیش از پیامبری
* ازدواج پیامبر اکرم (ص) با حضرت خدیجه
* امین بودن رسول خدا (ص)
* نصب حجرالأسود
* اهل کتاب و رسول خدا پیش از بعثت
* سرپرستی علی بن ابیطالب (ع)
* ارهاسات، هواتف و هواجس
* عبادت
* امی بودن رسول خدا (ص)
* شمایل و سجایای اخلاقی رسول خدا (ص)
* مآخذ
(دانشنامه سیره نبوی، جلد یکم، صص 43 - 29)
o بعثت رسول خدا (ص)
این بخش توسط «قاسم خانجانی» نگاشته شده است که شامل بخشهای زیر میباشد:
* نخستین آیات
* روایات بعثت
* نخستین مسلمان
* فترت وحی
* مراحل دعوت به اسلام
- دعوت سری
- دعوت خویشاوندی
- دعوت عمومی
* برخورد مشرکان با اسلام
* هجرت به حبشه
* محاصرهی اقتصادی و اجتماعی
* سفر به طائف
* زمینههای هجرت به یثرب
* بیعت عقبه اول
* بیعت عقبه دوم
* هجرت مسلمانان به یثرب
* مأخذ
(دانشنامه سیره نبوی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، جلد یکم صص 57 - 43)
o از هجرت تا رحلت
این بخش به قلم آقای «منصور داداش نژاد» میباشد که شامل بخشهای زیر میباشد:
* حوادث دوران مدینه
- اسلام در مدینه
- ورود رسول خدا (ص) به مدینه
- اقدامات اولیه
- مغازی وسرایا
- تغییر قبله
- جنگ بدر
- پیکار بنی قینقاع
- جنگ احد
- جنگ حمراالاسد
- جنگ بنی نضیر
- از جنگ بنی نضیر تا نبرد خندق
- جنگ خندق
- بنی قریظه
- صلح حدیبیه
- پیکار خیبر
- جنگ موته
- فتح مکه
- جنگ حنین و طائف
- تبوک
- اعلام برائت
- وفود
- حجه الوداع
- لشکر اسامه
- وصیتی که نوشته نشد
- رحلت
* سیره رسول خدا (ص)
- سیره سیاسی و نظام اداری
- کارگزاران
- قاضیان
- عاملان صدقات
- کتاب
- مبلغان
- سیره نظامی
- سیره اخلاقی
- سیره فردی
- سیره خانوادگی
- تعداد همسران
- فلسفه ازدواجها
* مأخذ
(دانشنامه سیره نبوی، جلد یکم، صص 78 - 57)
خاورشناسان و مطالعات سیره
این بخش به قلم «محمدکاظم رحمتی» و شامل بخشهای زیر میباشد:
* ادبیات ردیه نویسی مسیحیت بر اسلام، نخستین گامها در مطالعات سیره نبوی
* دور دوم مطالعات سیره، تغییر آرام از سنت ردیه نویسی به شرححالنگاری رسول خدا (ص)
* دور سوم در مطالعات سیره نبوی، سیره نگاری علمی
* رویکرد شکاکانه در مطالعات سیره: پیشینه و تأثیرات
* بازسازی متون مفقودشده سیره
* قانوننامه مدینه
* مأخذ
(دانشنامه سیره نبوی، جلد یکم، صص 87 - 79)
صحابه
از «آبی اللحم غفاری» تا «ابو یونس ظفری» صص 571 - 89
مجموعاً حدود 717 مورد در جلد اول موردبررسی قرارگرفته شده است. البته این تعداد مربوط به مداخلی است که در همین جلد توضیحات آن آمده است چراکه تعدادی از مداخل در این جلد آمده است که شرح آن به جلدهای بعدی و در ضمن نام دیگری محول شده است.
o نویسندگان مداخل
حجتالاسلام قاسم خانجانی (159 مدخل)؛ حجتالاسلام محمدرضا هدایتپناه (116 مدخل)؛ حجتالاسلام رمضان محمدی (93 مدخل)؛ دکتر منصور داداشنژاد (88 مدخل)؛ حجتالاسلام حسین مرادینسب (85 مدخل)؛ حجتالاسلام حسین حسینیان مقدم (71 مدخل)؛ حجتالاسلام محمود حیدری آقایی (39 مدخل)؛ مصطفی صادق (29 مدخل)؛ سید محمود سامانی (27 مدخل)؛ رسول قلیچ (11 مدخل)؛ ناهید طبیبی (7 مدخل)؛ حجتالاسلام رسول جعفریان (4 مدخل) و دکتر محمدکاظم رحمتی (1 مدخل).
جلد دوم
ادامه صحابه
از اثان بن نعمان بن مسلمه حنفی تا حثیله بن عامر
مجموعاً 543 صفحه، (صص 453 - 1)
o نویسندگان مداخل
عمدتاً از همان نویسندگان جلد یک استفادهشده است؛ هرچند سرپرستی آن به عهده شخص دیگری بوده است.
نقد اجمالی
بهزعم برخی از محققان عمده تلاش نویسندگان مدخلها بر آن بوده که دادههای منابع گوناگون را با رویکردی کموبیش نقادانه برابر هم نهاده و صحابی بودن فرد را مورد واکاوی قرار دهند برای نمونه، صحابی بودن ابو خداش، با نقد اقوال ذهبی و ابو نعیم و ابن اثیر، رد شده (دانشنامه سیره نبوی، ص 259)، همچنان که این رأی دستکم دربارهی صحابی بودن ابو الاخرم (همان، ص 111) و ابو صمضم (همان، صص 385 - 384) نیز اعمالشده است. بااینحال، گاه مدخلها انبوهی از دادههای گوناگون را در کنار هم آوردهاند که در این میان، شماری از آنها افزون بر ناهمسانی، ناهمخواناند، برای مثال: محتوای مدخل ابو حیّهی نمیری صرفا بیان آن است که ذهبی وی را صحابی دانسته و ابن حجر آن را رد کرده (همان، ص 256)
دیگر نکتهی گفتنی، اطناب و تفصیلی است که شاید به اقتضای ماهیت رجالی اثر، اغلب دربارهی نام و نسب افراد و تصحیفها و تحریفهای مربوط اعمالشده و گاه حجم عمدهی مدخلها را اشغال کرده است؛ دستکم نیمیاز محتوای اقوال مختلف و گاه معارض هم را گردآورده، که چنین امری تقریباً دربارهی کلیت محتوای مدخلهای ابو ایوب ازدی (همان، ص 431)، ابو بصیرهی یشکری (همان، ص 651)، ابو سعد بن ابی فضالهی حارثی انصاری (همان، ص 533)، ابو سود تمیمی غدانی (همان، ص 563)، و ابو عبد یسوع (همان، ص 924)، صادق است. (برای اطلاعات بیشتر رک: «دانشنامه سیره نبوی»، «سپنتا سبحانی»، «کتاب ماه تاریخ و جغرافیا»، آذر 1389، شماره 151، صص 48 - 38)
یکی از نقاط ضعف دانشنامه پروسه طولانیمدتی است که برای تدوین آن در نظر گرفتهشده است، هرچند به نظر میرسد که در مدت پیشبینیشده نیز تدوین دانشنامه به پایان نرسد؛ البته ناگفته نماند که این موضوع نمیتواند از ارزش علمی این دانشنامه بکاهد.
همچنان که فقدان فهرست و نمایه نیز از نواقص جدی دانشنامه سیره نبوی بهحساب میآید و امید است که تهیهکنندگان این مجموعه در آیندهای نزدیک با اضافه کردن این موارد و همچنین بخشی شبیه به درآمد، استفاده از این اثر ارزشمند را سریعتر و مطلوبتر نمایند.
مقالات مرتبط
«دانشنامه سیره نبوی»، «سپنتا سبحانی»، «کتاب ماه تاریخ و جغرافیا»، آذر 1389، شماره 151، صص 48 - 38.
مشخصات نشر
پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، شماره انتشار 152، سال چاپ: بهار 1389.
تذکر
مطالب فوق توسط سایت دانشنامه اهلبیت (ع) تهیه شده و هرگونه استفاده و نقل مطالب تنها با ذکر منبع مجاز میباشد.