عنوان دانشنامه
دانشنامه عقاید اسلامی
موضوع دانشنامه و زبان آن
مباحث اعتقادی و زبان اصلی آن عربی که به فارسی نیز ترجمه شده است
معرفی نویسندگان
محمد محمدی ریشهری با همکاری رضا برنجکار و ترجمه مهدی مهرریزی
معرفی اجمالی اثر
«دانشنامه عقاید اسلامی»، مجموعهای است از حجتالاسلام محمد ریشهری که در ده جلد به چاپ رسیده و به عرضه نظاممند آیات و احادیث اعتقادی، همراه با توضیح و تحلیل این مباحث بر پایه قرآن و حدیث میپردازد و در این پژوهش، سه کار اصلی گردآوری آیات و احادیث اعتقادی، تنظیم موضوعی آیات و احادیث گردآوریشده و تحلیل مباحث مهم و حلّ تعارضات احتمالی و پاسخگویی به شبهات، در مورد اعتقادات انجامگرفته است. چنان که این اثر نصوص (متون) دينى مربوط به عقايد را درزمینههاى: معرفتشناسی، اعتقادات اسلامى، انسانشناسی، جهانشناسی و اديان و مذاهب، با ویژگیهایی به پژوهشگران، تقديم میکند.
این کتاب در اصل به زبان عربی و با نام «موسوعة العقائد الاسلامیة» است که توسط حجةالاسلام و المسلمین مهدی مهریزی، حجةالاسلام و المسلمین دکتر رضا برنجکار، حجةالاسلام و المسلمین عبد الهادی مسعودی و علینقی خدا یاری ترجمه شد و در بیست و پنجمین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، برگزیده شد.
ویژگیهای دانشنامه
۱. استناد به قرآن و برهان
نخستين و مهمترین ويژگى اين دانشنامه، استناد آن به قرآن كريم و برهان عقلى است. راهیابی به قرآن و برهان، در كنار احاديث مأثور، عقايد دينى را ریشهدار میسازد.
در دانشنامه عقايد اسلامى، تکیهگاه اصلى اصول عقايد (از قبيل: توحيد و نبوّت)، برهانهای عقلى برگرفته از قرآن و حديث هستند؛ يعنى استدلالهایی كه صرفنظر از گوينده، میتوان بدانها استناد جست. ازاینرو نيازى به تحليل و بررسى سندىِ اين احاديث نيست.
اما در فروع عقايد، دانشنامه تلاش میکند تا پژوهشگر را به علم يا اطمينان به صدور احاديث برساند، خواه از طريق قوّت سند و خواه از راه سازگارى محتواى حديث با قرآن و عقل و ساير احاديث. (رک: دانشنامه عقاید اسلامی، محمدی ریشهری، ج 1، ص 8)
۲. جامعيت
تمام سعى و تلاش بر آن بوده تا اين دانشنامه، بهگونهای تنظيم شود كه تمامى آيات و احاديث مربوط به موضوعات متنوع عقيدتى را در برگیرد ـ كه در اين راستا از رايانه استفاده شد ـ ضمن اینکه اگر سخنى نادرست به پيشوايان دين، منسوب است، موردنقد و بررسى قرار گيرد.
اینهمه، بدان معنا نيست كه دانشنامه از كاستى به دور است؛ بلكه باوجود گستردگى موضوعات و فروعات اعتقادى، كاستى، اجتنابناپذیر است و اميد میرود به خواست خداوند، با پيشنهاد و يارى پژوهشگران، اين کاستیها مرتفع گردد. (رک: دانشنامه عقاید اسلامی، محمدی ریشهری، ج 1، ص 9)
۳. تنظيم موضوعى و ساختار درختى
براى دستيابى آسان پژوهشگران به احاديث عقيدتى و فراهمسازی بستر فهم دقيق محتواى آنها، دانشنامه، احاديث مربوط به هر موضوع را در تبويبى منطقى از كلّى به جزئى، در خود جایداده است.
۴. اختصار
تلاش شده که در حدّ توان و با حفظ جامعيت، حجم دانشنامه را پايين بياوريم. در اين راستا احاديث هممعنا حذف شد و به ذكر نشانى و اختلاف آنها در پاورقى اكتفا گرديد. (رک: دانشنامه عقاید اسلامی، محمدی ریشهری، ج 1، ص 9)
با اين ويژگى، پژوهشگر میتواند براى رسيدن به اهداف پژوهشى، در كمترين زمان، بيشترين بهره را ببرد.
۵. پرداختن به برخى مباحث جديد و موردنیاز
در درآمد دانشنامه، شمارى از مباحث روز و موردنیاز پژوهشگران در عرصه مسائل اعتقادى، به بحث گذارده میشود. (رک: دانشنامه عقاید اسلامی، محمدی ریشهری، ج 1، ص 10)
۶. شرح، نتیجهگیری، تحليل و نقد
در ابتدا و يا انتهاى بسيارى از بخشها و فصلهای دانشنامه، نتیجهگیری، تحليل و نقدهايى به چشم میخورد كه ساختار و حدود آن بخش و فصل را نشان میدهد. البته اين، بدان معنا نيست كه ديگر بخشها بهنقد و تحليل نياز ندارند؛ بلكه اینها نخستين گام براى زمینهسازی پژوهشها و بررسیهای گسترده و متنوع در عرصه مسائل مختلف عقيدتى هستند. (رک: دانشنامه عقاید اسلامی، محمدی ریشهری، ج 1، ص 10)
۷. نمایهسازی
براى دستيابى بهتر پژوهشگران به احاديث اعتقادى، نمایههای اين احاديث، جداگانه در دسترس قرار خواهند گرفت. اين نمایهها به همراه نرمافزار مربوط، زمينه بهرهگیری پژوهشگران از احاديث اعتقادى را در ديگر مباحث علمى و اخلاقى فراهم میسازند. (رک: دانشنامه عقاید اسلامی، محمدی ریشهری، ج 1، ص 10)
از دیگر ویژگیهای این دانشنامه، میتوان به این موارد زیر اشاره کرد
احادیث مربوط به هر موضوع، از مصادر روایی شیعه و اهل سنّت، گردآوری و همراه با آیات قرآن، تنظیم و ارائهشده است
هر عنوان، دارای درآمدی شامل گزارشی از احادیث عنوان و جمعبندی محتوای احادیث است.
در آغاز و یا انجام بسیاری از بخشهای دانشنامه، تعلیقات، نتیجهگیری و یا تحلیل و نقد مطالبِ ذکرشده، آمده است.
به مباحث مرتبط با اصول اعتقادی، بهطور کامل پرداختهشده و نیز سعی شده است که موضوعی، واگذار نشود و درعینحال، اختصار و ایجاز نیز رعایت شود و از ذکر احادیث مشابه خودداری گردد.
مباحث مرتبط باهم، به یکدیگر ارجاع دادهشده است.
در مواردی که عبارت یا لغت مشکلی در حدیث وجود دارد، در پاورقی توضیح دادهشده است.
در مواردی (همچون تعارض ظاهری روایات) که رفع ابهام آنها نیازمند توضیح است، بیانهای تکمیلکنندهای افزودهشده است.
بهمنظور تقویت متون حدیثی، احادیثِ مأخذ یابی شده از معتبرترین منابع موجود، به ترتیب اعتبار، در پاورقی مستندسازی شده است.
بررسی مجلدات
جلد یک
شامل «پیشگفتار گروه ترجمه»، «نگاه کلی به دانشنامه عقاید اسلامی»، «مبحث یکم: معرفتشناسی»
مجموعاً با فهرست 518 صفحه
مبحث یکم: معرفتشناسی
بخش یکم: عقیده
از صفحه 23 تا 171
فصل یکم: «نقش عقیده»
فصل دوم: «تقلید در عقیده»
فصل سوم: «پژوهش در عقاید»
فصل چهارم: «پالایش عقیده»
فصل پنجم: «آزمودن عقیده»
فصل ششم: «آزادی عقیده»
فصل هفتم: «آموزش عقیده»
بخش دوم: «خرد»
از صفحه 175 تا 503
فصل یکم: «شناخت خرد»
فصل دوم: «ارزش خرد»
فصل سوم: «خردورزی»
فصل چهارم: «عوامل رشد خرد»
فصل پنجم: «نشانههای خرد»
فصل ششم: «آسیبهای خرد»
فصل هفتم: «وظایف خردمند»
جلد دوم
از بخش سوم «نادانی» تا پایانبخش هفتم «موانع شناخت»
مجموعاً با فهرست 618 صفحه
بخش سوم: «نادانی»
از صفحه 11 تا 243
فصل یکم: «پرهیز دادن از نادانی»
فصل دوم: «انواع نادانان»
فصل سوم: «نشانههای نادانی»
فصل چهارم: «وظایف نادان»
فصل پنجم: «جاهلیت نخست»
فصل ششم: «جاهلیت دیگر»
فصل هفتم: «پایان جاهلیت»
بخش چهارم: «دانش»
از صفحه 247 تا 349
فصل یکم: «حقیقت دانش»
فصل دوم: «فضیلت دانش»
فصل سوم: «آثار دانش»
فصل چهارم: «انواع دانش»
بخش پنجم: «حکمت»
از صفحه 353 تا 423
فصل یکم: «معنای حکمت»
فصل دوم: «فضیلت حکمت»
فصل سوم: «آثار حکمت»
فصل چهارم: «اساس حکمت»
فصل پنجم: «حکمتهای جامع»
فصل ششم: «ویژگیهای حکیمان»
فصل هفتم: «گوناگون»
بخش ششم: «مبادی شناخت»
از صفحه 427 تا 515
فصل یکم: «ابزارهای دانش و حکمت»
فصل دوم: «راههای معرفت عقلی»
فصل سوم: «راههای معرفت قلبی»
فصل چهارم: «خاستگاه الهام»
فصل پنجم: «قلمرو معرفت»
بخش هفتم: «موانع شناخت»
از صفحه 519 تا 606
فصل یکم: «حجابهای دانش و حکمت»
فصل دوم: «آنچه حجابها را میزداید»
جلد سوم
از بخش هشتم «کسب شناخت» تا آخر بخش دهم «دانشمند»
مجموعاً با فهرست 551 صفحه
بخش هشتم: «کسب شناخت»
از صفحه 9 تا 216
فصل یکم: «وجوب آموختن»
فصل دوم: «فضیلت آموختن»
فصل سوم: «آداب آموختن»
فصل چهارم: «آداب پرسیدن»
فصل پنجم: «احکام آموختن»
بخش نهم: «آموزش»
از صفحه 219 تا 293
فصل یکم: «ضرورت آموزش»
فصل دوم: «فضیلت آموزش»
فصل سوم: «آداب آموزش»
فصل چهارم: «آداب پاسخ دادن»
بخش دهم: «دانشمند»
از صفحه 297 تا 539
فصل یکم: «منزلت دانشمند»
فصل دوم: «ویژگیهای دانشمند»
فصل سوم: «حقوق دانشمند و یاد دهنده و یادگیرنده»
فصل چهارم: «انواع دانشمندان»
فصل پنجم: «نمونههای والای دانش و حکمت»
فصل ششم: دانشمندان بد
جلد چهارم
شروع مبحث دوم «خداشناسی» تا پایانبخش یکم «آشنایی باخدا»
مجموعاً با فهرست 604 صفحه
مبحث دوم: «خداشناسی»
بخش یکم: «آشنایی باخدا»
از صفحه 17 تا پایان جلد
فصل یکم: «ارزش شناخت خدا»
فصل دوم: «راهنمایان بهسوی معرفت خدا»
فصل سوم: «ابزارهای معرفت خدا»
فصل چهارم: «راههای معرفت خدا»
فصل پنجم: «نقش شناخت خلقت در شناخت خالق»
فصل ششم: «راههای رسیدن به بالاترین مراتب خداشناسی»
فصل هفتم: «آثار معرفت خدا»
فصل هشتم: «آفاق معرفت خدا»
جلد پنجم
از بخش دوم «آشنایی با یگانگی خدا» تا پایان بخش چهارم «شناختن صفات ثبوتی خدا»
مجموعاً با فهرست 511
بخش دوم: «آشنایی با یگانگی خدا»
فصل یکم: «ارزش توحید»
فصل دوم: «مراتب توحید»
بخش سوم: «آشنایی با نامهای الهی»
فصل یکم: «معنای اسما الله»
فصل دوم: «گونههای نامهای خدا»
فصل سوم: «تعداد نامهای خدا»
فصل چهارم: «اسم اعظم»
فصل پنجم: «نقش اسما الهی در تدبیر عالم»
بخش چهارم: «شناختن صفات ثبوتی خدا»
فصل یکم: بایستهها در شناختن صفات خدا
فصل دوم: احد، واحد
فصل سوم: «اول، آخر»
فصل چهارم: «باری»
فصل پنجم: «باسط، قابض»
فصل ششم: «باقی»
فصل هفتم: «بدی، بدیع»
فصل هشتم: «بر، بار»
فصل نهم: «بصیر»
فصل دهم: «تواب»
فصل یازدهم: «جابر، جبار»
فصل دوازدهم: «جاعل»
فصل سیزدهم: «حافظ، حفیظ»
فصل چهاردهم: «حافی، حفی»
فصل پانزدهم: «حاکم»
فصل شانزدهم: «حسیب»
فصل هفدهم: «حق»
فصل هجدهم: «حکیم»
فصل نوزدهم: «حلیم»
جلد ششم
ادامه بخش چهارم «شناخت صفات ثبوتی خدا»
مجموعاً با فهرست 593
ادامه بخش چهارم: «شناخت صفات ثبوتی خدا»
فصل بیستم: «حمید، محمود، حامد»
فصل بیست و یکم: «حی»
فصل بیست و دوم: «خالق»
فصل بیست و سوم: «خبیر»
فصل بیست و چهارم: «رازق، رزاق»
فصل بیست و پنجم: «رئوف»
فصل بیست و ششم: «رب»
فصل بیست و هفتم: «رحمان، رحیم»
فصل بیست و هشتم: «رفیع، رافع»
فصل بیست و نهم: «رقیب»
فصل سیام: «سبوح، قدوس»
فصل سی و یکم: «سلام»
فصل سی و دوم: «سمیع»
فصل سی و سوم: «شافع، شفیع»
فصل سی و چهارم: «شافی»
فصل سی و پنجم: «شاکر، شکور»
فصل سی وششم: «شهید، شاهد»
فصل سی و هفتم: «صادق»
فصل سی و هشتم: «صمد»
فصل سی و نهم: «ظاهر، باطن»
فصل چهلم: «عادل»
فصل چهل و یکم: «عالم، علیم»
فصل چهل و دوم: «عزیز»
فصل چهل و سوم: «عظیم»
فصل چهل و چهارم: «عفو»
فصل چهل و پنجم: «علی»
فصل چهل و ششم: «غائب»
فصل چهل و هفتم: «غافر، غفور، غفار»
فصل چهل و هشتم: «غنی»
فصل چهل و نهم: «فاطر»
فصل پنجاهم: «فاعل، فعال»
فصل پنجاه و یکم: «قائم، قیوم»
فصل پنجاه و دوم: «قادر، قدیر»
فصل پنجاه و سوم: «قاهر، قهار»
فصل پنجاه و چهارم: «قدیم، ازلی»
فصل پنجاه و پنجم: «قریب»
فصل پنجاه و ششم: «قوی»
فصل پنجاه و هفتم: «کاشف»
فصل پنجاه و هشتم: «کافی»
فصل پنجاه و نهم: «کبیر، متکبر»
جلد هفتم
از ادامه بخش چهارم «شناخت صفات ثبوتی خدا» تا پایان بخش پنجم «شناخت صفاتهای سلبی»
مجموعاً با فهرست 507 صفحه
ادامه بخش چهارم «شناخت صفات ثبوتی خدا»
فصل شصتم: «کریم، اکرم»
فصل شصت و یکم: «لطیف»
فصل شصت و دوم: «مالک، ملک، ملیک»
فصل شصت و سوم: «مومن»
فصل شصت و چهارم: «مبین، مبین»
فصل شصت و پنجم: «متکلم»
فصل شصت و ششم: «متوفی، موفی، موفی»
فصل شصت و هفتم: «مجیب»
فصل شصت و هشتم: «محیط»
فصل شصت و نهم: «محیی، ممیت»
فصل هفتادم: «مخرج»
فصل هفتاد و یکم: «مخزی»
فصل هفتاد و دوم: «مدبر»
فصل هفتاد و سوم: «مرید»
فصل هفتاد و چهارم: «مستعان»
فصل هفتاد و پنجم: «مصور»
فصل هفتاد و ششم: «مفضل، متفضل»
فصل هفتاد و هفتم: «مقدر»
فصل هفتاد و هشتم: «منان»
فصل هفتاد و نهم: «منتقم»
فصل هشتادم: «منذر»
فصل هشتاد و یکم: «منزل»
فصل هشتاد و دوم: «منشی»
فصل هشتاد و سوم: «مهلک»
فصل هشتاد و چهارم: «ناصر، نصیر»
فصل هشتاد و پنجم: «نور»
فصل هشتاد و ششم: «وارث»
فصل هشتاد و هفتم: «واسع، موسع»
فصل هشتاد و هشتم: «ودود»
فصل هشتاد و نهم: «وکیل»
فصل نودم: «ولی»
فصل نود و یکم: «وهاب»
فصل نود و دوم: «هادی»
فصل نود و سوم: «احادیث جامع در تفسیر نامها و صفات خدا»
بخش پنجم: «شناخت صفاتهای سلبی»
از صفحه 429 تا 495
فصل یکم: «همانند»
فصل دوم: «اندازه»
فصل سوم: «جز»
فصل چهارم: «دگرگونی»
فصل پنجم: «جسم و صورت»
فصل ششم: «پدر و فرزند»
فصل هفتم: «خواب سبک و سنگین»
فصل هشتم: «حرکت و سکون»
جلد هشتم
شروع مبحث سوم: «عدالت خداوند» تا اواسط بخش دوم «عدالت و قضا و قدر»
مجموعاً با فهرست 483 صفحه
مبحث سوم: «عدالت خداوند»
بخش یکم: «آشنایی با عدالت خداوند»
از صفحه 25 تا 143
فصل یکم: «معنای عدالت»
فصل دوم: «آنچه با ایمان به دادگری خداوند منافات دارد»
فصل سوم: «دلیل دادگری خدا»
فصل چهارم: «عدل از اصول دین است»
فصل پنجم: «عدالت در آخرت»
بخش دوم: «عدالت و قضا و قدر»
از صفحه 145 تا 473
فصل یکم: «معنای قضا و قدر»
فصل دوم: «دانش قضا و قدر»
فصل سوم: «ویژگیهای قضا و قدر»
فصل چهارم: «انواع قضا و قدر و احکام آن»
فصل پنجم: «بدا در قضا و قدر»
فصل ششم: «نقش و قدر در آفرینش»
فصل هفتم: «نقش قضا و قدر در پیدایش مصائب و شرور»
فصل هشتم: «نقش قضا و قدر در افعال انسان»
جلد نهم
از ادامه فصل هشتم «نقش قضا و قدر در افعال انسان» از بخش دوم «عدالت و قضا و قدر» تا پایان بخش چهارم «عدل الهی، نیکبختی و بدبختی»
مجموعاً با فهرست 447 صفحه
ادامه بخش دوم «عدالت و قضا و قدر»
از صفحه 7 تا 167
ادامه فصل هشتم: «نقش قضا و قدر در افعال انسان»
فصل نهم: «نقش قضا و قدر در خوشبختی و بدبختی»
فصل دهم: «نقش انسان در قضا و قدر»
فصل یازدهم: «ایمان به قضا و قدر»
فصل دوازدهم: «خشنودی به قضا و قدر»
بخش سوم: «عدالت و شرور»
از صفحه 171 تا 335
فصل یکم: «معیار شناخت خیر و شر»
فصل دوم: «حکمت گرفتاریها»
فصل سوم: «عوامل شرور»
فصل چهارم: «موانع شرور»
بخش چهارم: «عدل الهی، نیکبختی و بدبختی»
از صفحه 339 تا 437
فصل یکم: «معنای نیکبختی و بدبختی»
فصل دوم: «عوامل نیکبختی»
فصل سوم: «عوامل تیرهبختی»
جلد دهم
جلد آخر کتاب اختصاص به نمایهها دارد
مجموعاً 500 صفحه
شامل فهرست آیات، نمایههای موضوعی، فهرست اعلام، فهرست ادیان، فرقهها و مذاهب، فهرست جمعیتها و قبایل، فهرست مکانها، فهرست شعرها، فهرست زمانها، فهرست منابع و مأخذ میباشد
مقالات مرتبط با اثر یا نویسنده
* کتابشناسی حجتالاسلام ریشهری، پروین زاد، شهلا، کیهان فرهنگی، خرداد 1383، شماره 212.
* سخنان حجةالاسلام والمسلمین ریشهری و سخنان مقام معظم رهبری، محمد محمدی ریشهری، سید علی حسینی خامنهای، علوم حدیث، زمستان 1379، شماره 18.
* سخنان حجةالاسلام والمسلمین محمدی ریشهری، محمدی ریشهری، محمد، علوم حدیث، پاييز 1378، شماره 13.
* گزارش دیدار حجةالاسلام و المسلمین ریشهری از الأزهر، مسعودی، عبدالهادی، فرهنگ کوثر، بهمن 1377، شماره 23.
* موسوعه های حدیثی و نیازهای امروز، نویسنده: محمدی ریشهری، محمد، علوم حدیث، پاييز 1380 شماره 21.
برای اطلاع بیشتر در مورد آثار حجت الاسلام و المسلمین ری شهری می توانید به پایگاه رسمی ایشان به آدرس http://www.reyshahri.ir/ مراجعه نمایید. چنان که کل دانشنامه عقاید اسلامی در سایت دانشگاه قرآن و حدیث به آدرس http://lib.qhu.ac.ir/category/2111 قرار گرفته است.
مشخصات نشر
سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ دوم، سال 1386 ه ش
تذکر
مطالب فوق توسط سایت دانشنامه اهلبیت (ع) تهیه شده و هرگونه استفاده و نقل مطالب تنها با ذکر منبع مجاز میباشد.