چکیده:
جهان اسلام در دوران چهار سال و نه ماههی خلافت امام علی (ع)، شاهد بروز رویدادهایی بود که تا آن زمان سابقه نداشتند. برای بررسی علل چنین وقایعی، مطالعهی زمینههای سیاسی، فکری، روانشناختی، اجتماعی و فرهنگی سردمداران و مردمان آن روزگار، الزامی مینماید. در این میان، مردمان پنج شهر بزرگ و مهم آن برهه از تاریخ (مکه، مدینه، بصره، کوفه و دمشق/ شام)، تأثیر شگرفی در پیدایی، روند و نتایج رویدادها داشتند. در این پژوهش به رفتارشناسی مردم این پنج شهر در زمان خلافت امیرالمؤمنین (ع) پرداخته شده و در آن، شناخت روحیات، موضعگیریها و رفتارهای اجتماعی مردم این شهرها و نیز تأثیرپذیری از عملکرد رهبران گذشته و والیان زمان، با تأکید بر کتاب شریف «نهجالبلاغه» مورد تبیین و کاوش قرار گرفته است. نخستین شهر مورد بررسی، مکه است که بهعنوان مرکز تجمع مخالفان امیرالمؤمنین (ع) و نخستین پایگاه اقدامات شورشطلبانه بر ضد خلافت امام علی (ع)، در شکلگیری رویدادهای حیطه زمانی مذکور، اهمیت بسزایی را به خود اختصاص داده است. در کنار مردم مکه، مردم مدینه نیز، با خلق جریان سقیفه، جبرانناپذیرترین ضربه را بر پیکرهی اسلام اصیل وارد نمودند. همچنین شرایط به وجود آمده در دورهی خلیفه سوم و نیز عدم تطابق فکری مردمان مدینه با اندیشههای امیرالمؤمنین (ع)، زمینهی تغییر مرکز خلافت را از مدینه به کوفه فراهم ساخت. علاوه بر این، مدینه نقطه آغاز پیمانشکنی و محل شکلگیری حزب قاعدین در زمان خلافت امام علی (ع) محسوب میشود. در سرزمینهای مفتوحه (عراق عرب) نیز دو شهر تازه تأسیس آن زمان (بصره و کوفه)، تحولات اساسی خلافت چهارم را رقم زدند. در این دوره، شهر بصره به صحنهی اولین نبرد داخلیِ مسلمانان تبدیل شد و مردم آنجا با شکستن بیعت با امام علی (ع) و تبعیت کورکورانه از سران حزب ناکثین، در شکل-گیری جنگ جمل نقشی اساسی ایفا نمودند. نقش مردم کوفه در عصر خلافت امیرالمؤمنین (ع)، بهواسطه مرکزیت خلافت اسلامی بهمراتب بیشتر از چهار شهر دیگر بوده است. بهطوریکه حدود دو سوم از حجم خطب نهجالبلاغه بهگونهای در ارتباط با رخدادها و عملکرد مردم این شهر ایراد شده است. آنچه از امیرالمؤمنین (ع) در ارتباط با رفتارشناسی مردم کوفه در نهجالبلاغه به ما رسیده است، حاکی از وجود روحیات و خلقیاتی ناشایست چون سستی، غرور، نافرمانی و بهانهجویی است. واپسین شهر مورد بررسی در این پژوهش، دمشق مرکز شام است کردند.
کلیدواژهها:امیرالمؤمنین (ع)، نهجالبلاغه، خلافت اسلامی، رفتارشناسی، مکه، مدینه، بصره، کوفه، شام.