چکیده:
سه فرقه اشاعره، حنابله و معتزله در دوره سلجوقی در فاصله سالهای (429 _ 590 ق) در تعامل همگرایی و واگرایی با یکدیگر بودند. اشاعره و حنابله از گروههای اهل سنت بودند و در مسائل فکری و اعتقادی نسبت به دیگر گروهها دارای همگرایی بیشتری بودند و این روند در دوره سلجوقی همواره تداوم یافت. با این وجود منازعات و درگیریهای زیادی بین دو گروه در دوره سلجوقی روی داد. از سال 467 تا 512 ق تعامل خلیفه و سلطان سلجوقی در حالت واگرایی بود و قدرت خلیفه محدود به امور مذهبی شده بود و با قدرت گرفتن سلطان، وزیر او خواجه نظامالملک نیز دارای قدرت زیادی بود و نظامیه بغداد را برای حمایت از اهل سنت علیالخصوص اندیشه شافعی _ اشعری بنا نهاد. درگیریهایی که بین اشاعره و حنابله رویداد نسبت به دورهی اول سلجوقی دارای خشونت بیشتری بود و منجر به قتل و خونریزی شد؛ اما روابط معتزله با اشاعره و حنابله به گونه دیگری بود. در دوره سلجوقی تعامل اشاعره و حنابله با معتزله در زمینه تأثیرگذاری و تأثیرپذیری از همدیگر در زمینه دانشهای کلامی، فقهی و حدیثی همواره تداوم داشت؛ اما در عرصه روابط اجتماعی و سیاسی معتزله بغداد فشار سیاسی و اجتماعی زیادی را متحمل شدند، خلیفه عباسی القائم دستور قرائت دوباره اعتقادنامه قادری را بهمنظور تضعیف معتزله صادر کرد و اشاعره و حنابله در اجرای این فرمان با خلیفه هماهنگ بوده و در اجرای آن خلیفه را مساعدت نمودند. عوامل متعددی در همگرایی و واگرایی اشاعره، حنابله و معتزله در دوره سلجوقی در بغداد دخالت داشتهاند. در رابطه با واگرایی اشاعره و حنابله در دوره سلجوقی در بغداد پنج عامل؛ گرایش حنابله به تجسیم، گرایش اشاعره به تصوف، همگرایی و واگرایی بین سلطان سلجوقی و خلیفه عباسی، تأسیس نظامیه توسط خواجه نظامالملک و حمایت آشکار و پنهان او از اشاعره بیش از سایر عوامل تأثیرگذار بود. در رابطه با تعامل معتزله با اشاعره و حنابله، رویکرد معتزله در باب خلق قرآن و حوادثی نظیر صدور فرمان محنه از سوی مأمون و حمایت معتزله از خلیفه و آزار و شکنجه فقها توسط عوامل خلیفه بیش از سایر عوامل مؤثر بوده است. در این پایاننامه تلاش شده است تا با عنایت به عوامل و فرضیاتی که مطرح شد تعامل همگرایی و واگرایی اشاعره، حنابله و معتزله در دوره سلجوقی در بغداد (429 _ 590 ق) تبیین و بررسی شود.
کلیدواژهها:شاعره، حنابله، معتزله، سلجوقی، بغداد، همگرایی، واگرایی.
مقالات مرتبط:
تأثیر تعاملات نهاد خلافت و سلطنت در واگرایی دو فرقه اشاعره و ...، محمدعلی چلونگر، کوهسار نظری، پروین اصغری، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، زمستان 1390، شماره 5، (24 صفحه، از 75 تا 98).
فصول پایاننامه:
این تحقیق در چهار فصل نگارش شده است:
فصل اول: «کلیات»
* علم کلام
* فرقه معتزله
* فرقه حنبلی
* فرقه اشاعره
* خاستگاه و پیشینه سلجوقیان
* پیشینه و تاریخچه موضوع تحقیق
فصل دوم: «بررسی همگرایی و واگرایی اشاعره، حنابله و معتزله در دورهی اول سلجوقی (429 _ 467 ق)»
* مقدمه
* بررسی همگرایی و واگرایی معتزله با اشاعره و حنابله در دورهی اول سلجوقی (429 _ 467 ق)
فصل سوم: «بررسی همگرایی و واگرایی اشاعره، حنابلـه و معتزله در دورهی دوم سـلجوقی (467 _ 512 ق)»
* مقدمه
* بررسی همگرایی اشاعره و حنابله با معتزله در دوره دوم سلجوقی (467 _ 512 ق)
فصل چهارم: «بررسی همگرایی و واگرایی اشاعره و حنابله و معتزله در دورهی سوم سلجوقی (512 _ 590 ق)»
* مقدمه
* بررسی همگرایی و واگرایی اشاعره و حنابله با معتزله در دورهی سوم سلجوقی (512_ 590 ق)
نتیجهگیری.