چکیده:
مؤلفههای فرهنگی شریانهای زندگی جامعه انسانی است که عموماً توسط حاکمان قابل تغییر است، اما گاهی مردم با اطاعت از رهبران دینی خود وضعیت فرهنگی و شرایط سیاسی و اجتماعی خود را تغییر میدهند. پژوهش حاضر با روش توصیفی _ تحلیلی به تبیین شرایط فرهنگی عصر امام رضا (ع) و نقش ایشان در برابر گروهها و فرقههای مختلف پرداخته و این فرضیه را پیگیری میکند که امام رضا (ع) با استفاده از شرایط فرهنگی نسبتاً مناسبی که در اثر جنگهای داخلی بین امین و مأمون به وجود آمد، اقدامات مؤثری انجام داد که ثمره آن پرورش نخبگان علمی، برجای گذاشتن دهها کتاب علمی رسمیت مکتب اهلبیت (ع) و نشر معارف اسلامی بود. دوران زندگی امام رضا (ع) به سه بخش تقسیم میشود: از ولادت در سال 148 هجری تا شهادت پدر گرامی ایشان؛ از شهادت پدر تا پذیرش ولایتعهدی مأمون که در این مدت محل مراجعه علما و دانشمندان از نقاط مختلف در مدینه بود؛ و از ابتدای ولایتعهدی تا شهادت در سال 203 هجری. وضعیت اجتماعی و سیاسی عصر امام رضا (ع) بهگونهای بود که سادات علوی سختترین دوران زندگی را سپری میکردند. مأمون پس از پیروزی بر امین، تصمیم گرفت که برای جلب نظر امت اسلامی و خصوصاً علویان، ولایتعهدی خود را با اجبار بر امام رضا (ع) تحمیل کند. در این دوران که نهضت ترجمه و بحثهای کلامی نیز بهشدت گسترش یافته بود، امام در برابر جریانهای فکری مختلف، موضعگیریهای مناسبی از خود نشان داد. همچنین با کنار کشیدن از سیاست، شرایط به وجود آمده در اثر ولایتعهدی را به فرصتی مناسب تبدیل نمود و در جلسات مناظرهای که توسط مأمون با حضور سران ادیان و مذاهب تشکیل میشد، شرکت میجست که منافع فراوانی را برای شیعیان در پی داشت. تربیت شاگردان متعدد که علامه مجلسی تعداد آنان را 317 تن میداند، رساله ذهبیه پیرامون پزشکی و علل الاحکام از جمله آثار وجودی امام رضا (ع) به شمار میرود.
کلیدواژهها:امام رضا (ع)، ولایتعهدی، مأمون، نهضت ترجمه، فرهنگ، رساله ذهبیه.