چکیده:
ساختار سیاسی حاکم بر ایرانِ سده‌ی چهارم هجری به میزان نسبتاً زیادی متأثر از دستگاه خلافت عباسی بود. از طرفی هر یک از قطب‌های صاحب قدرت در این دوره ناچار بودند علاوه بر صرف هزینه‌های فراوان در جهت تقویت خود و تضعیف رقبا، در رقابتی برای کسب مشروعیت از دستگاه خلافت بغداد نیز شرکت کنند. این رویکرد در میان حکومت‌های سده‌ی یاد شده که نتیجه‌ای جز تجزیه‌ی قدرت سیاسی و گستره جغرافیایی ایران به دنبال نداشت، زمینه‌ساز روی کار آمدن دیگر خاندان‌های قدرت‌طلب و جویای نام نیز شد. سلسله‌ی آل زیار به پرچم‌داری مرداویج، در چنین شرایطی وارد عرصه‌ی مناسبات و منازعات سیاسی _ نظامی قرن چهارم هجری گشت و توانست با بهره‌برداری به‌موقع از تشتّت اوضاع و تنش فراوان میان حکومت‌های آل سامان و علویان طبرستان، جای پایی برای خود باز نماید. پس از فروپاشی قدرت متمرکز علویان توسط اسفار بن شیرویه (سردار سپاه سامانیان) فرصتی مناسب برای اعلام موجودیت آل زیار در صحنه‌ی رقابت قدرت‌های این عصر فراهم شد؛ بنابراین تشکیل سلسله آل زیار را می‌توان آغازی بر فعالیت‌های سیاسی، نظامی و فرهنگی خاندان‌های ساکن در نواحی پرباران جنوب دریای خزر در برابر عباسیان و دیگر حکومت‌های برتر این برهه زمانی دانست. حرکتی که توسط آل زیار شروع شد و به‌وسیله آل‌بویه به اوج رسید. به عبارتی مردم ساکن مناطق شمالی ایران در ادامه روند تلاش ایرانیان برای رهایی از سلطه‌ی عباسیان، دو نیروی تازه نفس (زیاری _ بویهی) را به تاریخ شناساندند. اگرچه حکومت آل زیار در ابتدا با برخورداری از انسجام و نظم فراوان و تدابیر هوشمندانه‌ی بنیان‌گذار خود، به‌عنوان یک حکومت توانمند ایرانی و به‌مثابه زنگ خطری برای دستگاه خلافت عباسی اعلام موجودیت کرد امّا در ادامه نتوانست اقتدار اولیه خود را حفظ نماید. زیاریان همچنین در برخورد با سلسله‌های نیرومند عصر خود، سامانیان، آل‌بویه و غزنویان، روزبه‌روز ضعیف‌تر و محدودتر شدند. به‌گونه‌ای که از اواسط سده‌ی پنجم هجری به یک امارت کوچک محلی و تابع سلاطین وقت (غزنویان و سپس سلاجقه) تبدیل شده و دیگر نتوانستند مناسباتی در خور توجّه با دستگاه خلافت و سایر حکومت‌ها برقرار نمایند. پایان‌نامه حاضر ضمن بررسی چرایی و چگونگی ظهور سلسله‌ی آل زیار در فضای سیاسی، نظامی و فرهنگی ایران در قرن چهارم هجری، مناسبات این حکومت را با دستگاه خلافت بغداد و حکومت‌های سامانیان، آل‌بویه، آل‌سلّار و غزنویان را مشخص کرده، علل برقراری چنین روابطی میان زیاریان و حکومت‌های یاد شده را مورد ارزیابی قرار می‌دهد.
کلیدواژه‌ها:آل زیار، خلافت عباسی، سامانیان، آل‌بویه، غزنویان.
فصول پایان‌نامه:
این تحقیق در نه فصل نگارش شده است:
فصل اوّل: «کلیات»
فصل دوم: «جغرافیای تاریخی سرزمین‌های جنوبی دریای خزر»
فصل سوم: «نگاهی به اوضاع ایران در آغاز سده‌ی چهارم هجری»
فصل چهارم: «خاستگاه آل زیار»
فصل پنجم: «دوران اقتدار و استقلال آل زیار»
فصل ششم: «دوران تلاش برای حفظ تاج و تخت دودمان زیاری»
فصل هفتم: «دوران انحطاط حکومت آل زیار»
فصل هشتم: «مناسبات آل زیار با دستگاه خلافت عباسی»
فصل نهم: «اوضاع فرهنگی سرزمین‌های زیاری»
نتیجه.
