متن مقاله:
«نماز شب» در اسلام جايگاه والايي دارد و در آيات بسياري از قرآن مجيد بدان سفارش شده است. [1]
در گفتار گهربار ائمه اطهار عليهم السّلام، به « نماز شب» اهميت بسياري داده شده و در عظمت آن دهها حديث وارد شده است، ما در اين جا درصدد بيان آن آيات و روايات نيستيم و خوانندگان گرامي را به کتابهاي مفصّل حواله مي دهيم.
شاعران متعهد و مسلمان نيز، در توصيف راز سحرگاهي و سوز شب و صلاة الليل، اشعار بسياري سروده اند و نويسندگان پراحساس شيعي کتابها و رساله هاي گوناگون در عظمت «نماز شب» ساخته و پرداخته اند.
از جمل اين اشعار، عزلي است که اديب اريب، دانشمند فقيد حجة الاسلام و المسلمين آقاي حاج شيخ محمد علي انصاري قمي ـ ره ـ سروده است، که ما در اينجا براي مزيد حظّ خوانندگان، به نقل آن مبادرت مي ورزيم.
خواهش خويش از خدا گاه سحر خواهم گرفت
در دل شب ديده ها گردد چون گرم خواب ناز
جسم خاکي را به خاک تيره سازم واگذار
چون هما اين استخوان با کرکسان خواهم گذاشت
اختر غمّاز آن ساعت که گرم چشمک است
از صداي پا نگيرد تا رقيبم سر ز خواب
گر نگارم نيمه شب در خانه اش را هم نداد
خانه دلدار را رشک کليسا مي کنم
غمزه و ناز اربت من آورد از حدّ فزون
زاه آتشناک، سوزم خرمن افلاک را
خانه اش را ز اشک، رشک نيل سازم
شام هجران را کنم تبديل بر صبح وصال
هر که «انصاري» نبندد ديده از فيض سحر
با دلي پرسوز و اشک چون گهر خواهم گرفت
من سهيل آسا، سر از بستر به در خواهم گرفت
وز روان و جان عقلي، هم گذر خواهم گرفت
با پر همّت سوي بالا سفر خواهم گرفت
من ز غير دوست آن دم ديده برخواهم گرفت
در رهش کفش و کله از پا و سرم خواهم گرفت
دامنش را صبحگاهان بي خبر خواهم گرفت
زيب آن را درّ و ياقوت بصر خواهم گرفت
من ره عجز و تضرّع بيشتر خواهم گرفت
چرخ را از سوز دل زير شرر خواهم گرفت
عاقبت شاهد مقصود دولت را ببر خواهم گرفت
حاجت خود را از آن رشک قمر خواهم گرفت
نخبل اميدش به گيتي بارور خواهم گرفت
و در غزل ديگر چنين سرايد:
اگر که خواب خوشت را رها تواني کرد
بسان شمع، شراري سحرگه ار ز جگر
نظر ز حور و قصور بهشت خواهي دوخت
به طور عشق سحرگه قدم چون موسي
به صبحدم ز شکر خواب اگر ببندي
هزار صيد سماوي درآوري به کمند
ز راه عجز نهي بر زمين چو پيشاني
در آسياي رياضت چو تن فنا گردد
هجوم لشگر پيري نمود «انصاري»
درون تيره به شب، پر ضيا تواني کرد
برآوري، ببر دوست جا تواني کرد
مکان به منزل يار از صفا تواني کرد
زن که عرض حال سحر با خدا تواني کرد
چشم هزار کار فرو بسته، وا تواني کرد
مقام در حرم کبريا تواني کرد
ز اشک، ديد دل پرجلا تواني کرد
گذر ز جان به ديار بقا تواني کرد
کجا تو توبه دگر از خطا تواني کرد
25 مهر 1320 شمسي
مقاله اي که در پيش روي شما است به معرفي اجمالي کتابهايي که وسيل نويسندگان شيعي اختصاصاً دربار «نماز شب» نوشته شده، پرداخته است.
اين مقاله به معرفي 70 کتاب در دو بخش فارسي و عربي پرداخته است و هر بخش کتابهاي چاپي و خطي را در بر مي گيرد.
از درگاه خداوند متعال اميد آن داريم که به هم ما توفيق «شب خيزي» و «نماز سحرگاهي» را عطا فرمايد و نام ما را در زمر «شب بيداران» و «توبه کنندگان در سحر» ثبت بفرمايد. بمنّه و کرمه، انّه قريب مجيب.
اول: کتابهاي فارسي
الف: کتابهاي چاپي
1ـ آيين نماز شب يا آئين عاشقان شب خيز.
محمّد حسن شمس الاشراق،
تهران، بي نا، 1354 ش،
جيبي، 40 ص.
2ـ آداب صلاة الليل.
سيد جواد موسوي نوري (م 1323 ق)
چاپ 1326 ق،
ريحانة الادب 4/249، فهرست کتابهاي چاپي فارسي، 1/ 51
3ـ آداب صلاة الليل.
علّامه ملّا محمد باقر بن محمد جعفر فشارکي اصفهاني (م 1315 ق.)
اصفهان، 1332 و 1347 ق،
فهرست کتابهاي چاپي فارسي، 1/51.
4ـ آداب صلاة الليل.
علامه شيخ محمّد علي ثقة الاسلام اصفهاني (م 1318 ق)
چاپ تهران (همراه با قرآن کريم ـ چاپ رکن الملک ـ).
الذريعة، 11/4ـ5.
5ـ آداب نماز شب (ضميم کتاب مفاتح الغيب؛ در آداب استخاره).
علامه ملا محمد باقر مجلسي (1037ـ 1110 ق) صاحب «بحارالانوار».
تصحيح: سيد مهدي رجايي،
مشهد، بنياد پژوهشهاي اسلامي، 1367 ش.
وزيري، 8ص.
6ـ آداب نماز شب.
ملا تقي بن محمد باقر.
اين رساله با تمامي کوتاهي و وجازت در برگيزند مطالبي نفيس دربار نماز شب و آداب آن و دعاهاي پس از نماز است.
چاپ 1297 ق،
پالتويي (سنگي)، بدون شماره صفحه.
7ـ انيس المتهجدبن.
سيد محمد هارون حسيني (م. 134 ق)،
چاپ هند،
الذريعة، 2/464.
8ـ انيس المتهجدين و زينة المصلّين.
محمد نصيربن محمد باقر تبريزي.
اين کتاب در يک مقدمه و هشت باب و يک خاتمه و يک مصباح تأليف شده و پيرامون نماز شب و تمام متعلقات آن و فضيلت سجده شکر و قتون و تسبيحات حضرت زهرا و صلوات و روز و شب جمعه و دعاهاي آن گفتگو مي کند.
در خاتمه نيز از فضيلت مساجد و اذان و اقامه و نماز و مذمت ترک آن و فضايل نماز جماعت و مستحبات ارکاني نماز و در مصباح هم از بهشت و نعمتهاي آن بحث مي کند.
چاپ تبريز، 1316 ق،
خشتي (سنگي به خط: علي تبريزي)، بدون شماره صفحه.
9ـ چراغ ايمان.
ملامحمّد حسن بن محمد حسين نيستانکي نائيني (م 1354 ق)
چاپ 1334 ق. الذريعه، 5/306.
10ـ راز شبانه يا خلوت عشاق.
سيد محمد تقي حشمت الواعظين قمي.
تهران، انتشارات پزشکيان، 1363 ش، وزيري، 167 ص( خط، غلامرضا مجد)، بخشي از اين کتاب پيرامون عدد 12 و برخي عناوين متعلق به آن بحث مي کند.
11ـ ربيع المتهجدين.
شيخ محمد جواد بن محرمعلي طارمي زنجاني (م 1325 ق).
اين کتاب دربار اعمال روز و شب، و ترجم نماز و اعمال و وظايف و نوافل و مستحبات آن، و آداب نماز شب و دعاهاي آن تدوين و چاپ شده است.
الذريعة، 10/76.
12ـ سراج القبور (در آداب نماز شب).
سيد محمد تقي موسوي اصفهاني (1301ـ 1348 ق) صاحب «مکيال المکارم في فوائد الدعا للقائمه (ع)».
اصفهان، چاپخان محموديه، سال 1333 ق، جيبي، 64 ص.
13ـ سراج المتهجدين.
ملا نوروز علي بن محمد باقر ـ فاضل بسطامي ـ انتخاب از کتاب «تحفةالابرار» حجة الاسلام شفتي (م 1260 ق). پايان تأليف: 1265 ق. چاپ ايران. اين کتاب پيرامون فضيلت و آداب و دعاهاي نماز شب است.
14ـ سوز سحرگاهي
مهدي راهبر
قم، انتشارات قيام ، 1371 ش/ 1413 ق.
15ـ شب زنده داران در نماز شب
عليمحمد مآثري
مشهد، مسجد جواد الائمه (ع)، 1364 ش
رقعي، 32 ص.
16ـ شب مردان خدا
سيد محمد ضياء آبادي
تهران، بنياد بعثت، 1365 ش، رقعي، 120 ص.
17ـ شمع سحر؛ آداب نماز شب
سيد احمد فهري زنجاني.
قم، دارالکتاب، 1365 ش، جيبي، 80 ص.
18ـ ضياء المتهجدين
ميرزا حسين خراساني ـ نورالدين واعظ
اين کتاب به چاپ رسيده است.
الذريعة، 15/129.
19ـ گوهر شب چراغ
تاج العلماء سيد عليمحمدبن سلطان العلماء سيد محمد نقوي لکهنوي (م 1312 ق).
اين کتاب در هند به چاپ رسيده است.
الذريعه، 18/ 250 .
20ـ کتاب المتهجدين
مؤلف شناخته نشده است.
رساله مختصري پيرامون نماز شب و آداب آن بوده که در سال 1339 ق. به چاپ رسيده است.
الذريعة، 17/280.
21ـ نماز شب
آخوندي ملّا علي اکبر ايجي اصفهاني (م 1332 ق) صاحب «زبدة المعارف» و «ردّ بر پادري مسيحي»
چاپ دوم، اصفهان، انتشارات منوچهري، 1375 ق، خشتي، 167 ص.
(اين يکي از برترين ـ اگر بهترين کتاب نباشد ـ رساله هاي نوشته شده پيرامون نماز شب است).
نماز شب
محمد تقي مقتدري
چاپ سوّم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1371 ش، وزيري، 186 ص.
(اين کتاب ارزنده پيرامون تمام آداب، اذکار و متعلقات نماز شب بحث مي نمايد).
23ـ نماز شب
يدالله بهتاش
تهران، انتشارات اميرکبير، 1363 ش، جيبي، 16 ص.
ب ـ کتابهاي خطي
1- آداب نماز شب ـ رساله در...
عبدالنبي بن المفيد شيرازي
اين رساله در پنج بخش و در 14 برگ نوشته شده است.
نسخه خطي آن ضمن مجموعه ش 2682 کتابخان مسجد اعظم قم موجود است.
فهرست کتابخانه مسجد اعظم: 579
2ـ آداب نماز شب
حاج ملاعلي علياري تبريزي (م 1327 ق) صاحب «بهجة الآمال».
اين کتاب در برگيرند يک مقدمه (دعاهاي وقت خواب و بيدار شدن) و سه فصل:
(1) آداب دو رکعت بيش از شروع نماز شب
(2) آداب نماز شب
(3) آداب نماز شفع و وتر
و يک خاتمه است و نسخه خطي آن به ش 1389 در کتابخان آيت الله مرعشي موجود است.
فهرست کتابخان مرعشي، 4/162ـ163.
3ـ آداب نماز شب.
شيخ محمد باقر نجم آبادي تهراني (م 1347 ق)
پايان تأليف: 1331 ق
نسخه خطي آن در 104 برگ، به ش 129 در کتابخان حسيني شوشتريها ـ نجف اشرف ـ موجود است.
نسخه هاي خطي (دفتر يازده و دوازده)، 787.
4ـ آداب نماز شب
محمد حسن بن محمد ابراهيم بن عبدالغفور (ق 13 هـ)
تاريخ نگارش: 1276 ق
اين کتاب هفت فصل دارد، و نسخه خطي آن در 50 برگ به ش 2792 در کتابخان مسجد اعظم قم موجود است.
فهرست کتابخان مسجد اعظم، 5ـ6.
5ـ آداب نماز شب
سيد محمد صالح حسيني
اين رساله در 20 برگ چگونگي نماز شب را به نقل از ائمه اطهار عليهم السّلام توضيح مي دهد.
نسخه خطي آن ضمن مجموع ش 3312 کتابخان آيت الله مرعشي موجود است.
فهرست کتابخان مرعشي، 9/39.
6ـ آداب نماز شب
مؤلف شناخته نشد.
اين رساله مفصل در 65 برگ، در جمادي الثاني 1239 ق نگاشته شده و نسخه خطي آن ضمن مجموع ش 7499 کتابخان آيت الله مرعشي موجود است.
فهرست کتابخان مرعشي، 19/297.
7ـ ادعي نماز شب
گردآورنده ـ احتمالاً ـ خطاط شهير ايران در قرن دوازدهم هجري ميرزا احمد تبريزي بوده باشد.
نسخه خطي آن به ش 3315ـ به خط تبريزي ـ در کتابخان آستان قدس رضوي موجود است.
فهرست الفبايي کتابخان آستان قدس: 33.
8ـ انيس المتهجدين
ميرمحمد حسين بن مير محمد صالح بن عبدالواسع حسيني خاتون آبادي
نسخه خطي آن در 5 برگ در مجموع ش 5609 کتابخان مسجد اعظم قم موجود است.
فهرست کتابخانه: 458.
9ـ التهجدية
آقا رضي ـ محمد بن حسن ـ قزويني (م 1096 ق)
نسخه خطي آن نزد مرحوم نصرالله تقوي در تهران بوده است.
الذريعة: 4/503.
10ـ التهجدية
محمد حسين شمس المعالي (ق 13)
نسخه خطي آن مورخ 1283 ق به ش 1873 در کتابخان مدرس فيضي قم موجود است.
فهرست کتابخان مدرس فيضيه: 2/40 ( بخش دوم).
11ـ خزانة القانع
سيد فتح الله حسيني مرعشي شوشتري (م ح 1293 ق) متخلص به کيميائي.
تاريخ نگارش: 1272 ق.
علّامه تهراني نسخه اصل آن را نزد ملاکريم شوشتري ديده است.
الذريعة: 7/157ـ158.
12ـ شب بيداران
مؤلف آن شناخته نشده است.
رساله اي است مختصرـ در 20 برگ ـ که به روشي نيکو و عرفاني در تشويق به سحرخيزي و راز و نياز با خداوند و درک فيوضات معنوي با شواهدي از آيات و روايات و اشعار دلنشين تأليف شده است.
نسخه خطي آن ـ مورّخ 1263 ق ـ ضمن مجموع ش 6419 کتابخان آيت الله مرعشي موجود است.
فهرست کتابخان مرعشي: 17/28.
13ـ شمع مجلس
سيد فتح الله حسيني شوشتري (م ح 1293 ق) ـ صاحب «خزانة القانع» ـ اين کتاب در آداب نماز شب است.
الذريعة: 14/ 232
14ـ صلاة الليل
صدرالدين محمد حسين يزدي
نسخه خطي آن ـ در 9 برگ ـ ضمن مجموع ش 1301 کتابخان مرحوم وزيري ـ يزد ـ موجود است.
فهرست کتابخان وزيري: 3/922.
15ـ فضيلت نماز شب و احکام آن ـ رساله...
ميرزا محمدبن سليمان تنکابني صاحب « بدايع الاحکام في شرح شرايع الاسلام» (م 1303 ق)
مؤلف دربار آن مي گويد: [اين رساله] از روايات معتبره بوده و خالي از لطائف نيست.
قصص العلماء: 86.
16ـ کيفيت نماز شب
خليفه سلطان يا سلطان العلماء علاء الدين سيد حسين بن ميرزا رفيع الدين محمد حسيني مرعشي (م 1064ق).
نسخه خطي آن ضمن مجموع ش 2217 در کتابخان آيت الله گلپايگاني ـ قم موجود است.
فهرست کتابخان آيت الله گلپايگاني: 3/ 197.
17ـ گوهر شبچراغ
مولي محمد حسن بن محمد حسين نيستانکي نائيني (م 1354 ق)
اين کتاب در چهل «شعشعه» در آداب، ادعيه و فضيلت نماز شب تأليف شده و به غير از کتاب ديگرش ـ چراغ ايمان ـ مي باشد.
الذريعة 18/249.
18ـ گوهر شب چراغ
زين العابدين حسيني
اين کتاب در يک مقدمه و سه فصل و يک خاتمه تأليف شده و نسخه خطي آن ضمن مجموع ش 194 در کتابخان دانشکد الهيات دانشگاه تهران موجود است.
فهرست کتابخان دانشکد الهيات و معارف اسلامي: 116
19ـ لآلي الليالي
سيد صدر الدين بن مير محمد صالح طباطبايي
الذريعة: 18/262
20ـ اليلية
مؤلف آن شناخته نشده است.
کتاب بزرگي است پيرامون تعقيبات نماز و آداب نماز شب و نسخه خطي آن ـ مورخ 1150 ق ـ نزد محدث ارموي بوده است.
الذريعة: 18/391
21ـ معراج المؤمنين
رستم خان بن صفي قليخان ـ از اميران دانشمند زمان شاه سليمان صفوي (م 1105 ق)ـ اين کتاب شامل يک مقدمه است دربار فضيلت دعا و آداب و اوقاتش و شش منهج که عبارتند از:
1)فضيلت نماز شب
2) دعاهاي برخاستن از خواب
3) آداب نافل شب
4) آداب شفع و وتر
5) آداب نافل صبح
6) فضيلت و آداب شب جمعه.
نسخه خطي آن در کتابخان مرحوم سردار کابلي بوده است.
الذريعة: 21/234 ـ 235.
منهاج المتهجدين
مير جلال الدين محمد حسيني ـ که براي فرزندش مير عسکري نگاشته است ـ
نسخه خطي آن در 1067 ق وقف کتابخان آستان قدس رضوي گرديده است.
الذريعة: 23/175.
دوّم: کتابهاي عربي
الف ـ کتابهاي چاپي
1ـ صحائف الابرار في وظائف الاسحار
علامه شيخ محمد حسين کاشف الغطاء (1294ـ 1373 ق)
تقريظ: علامه شيخ آقا بزرگ تهراني (1293 ـ 1389 ق)
تعليقات: علام شهيد سيد محمد علي قاضي طباطبابي (؟ـ 1399 ق)
چاپ تبريز، 1387 ق، رقعي، 75 ص.
2ـ صلاة الليل فضلها و وقتها
غلامرضا عرفانيان يزدي خراساني، چاپ سوّم، قم، انتشارات بصريتي، 1410 ق، وزيري، 135 ص.
3ـ المستغفرون بالاسحار
سيد محمد ضياء آبادي،
ترجمه به عربي، محمد رضا آل صادق،
تهران، بنياد بعثت، 1371 ش،
رقعي، 85 ص.
4ـ الوتر ثلاث رکعات
سيد مهدي حسيني روحاني قمي
تعليقات: سيد موسي شبيري زنجاني،
قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1371 ش،
رقعي، 180 ص.
(مؤلف درصدد اثبات آن است که نماز شفع هم جزء نماز وتر است، و سه رکعت بر روي هم تشکيل نماز وتر را مي دهند.)
ب: كتابهاي خطي
1ـ آداب صلاة الليل
حاج سيد ابومحمد بن سيد اسماعيل حسيني ـ شيخ الاسلام ساوجي ـ (م 1333 ق)
الذريعة: 1/22.
2ـ آداب صلاة الليل ـ رسالةفي...
حاج ملا علي علياري تبريزي (1236 ـ 1327 ق) صاحب «بهجة الآمال»
پايان تأليف: 1289 ق
نسخه اصل آن در کتابخان مرحوم محدث ارموي در تهران بوده است.
الذريعة: 11/5
3ـ آداب صلاة الليل
ملا محمد تقي مجلسي (1003ـ 1070ق) پدر علامه مجلسي و صاحب «روضه المتقين» اين رساله اي بزرگ بوده است.
الذريعة: 1/23.
4ـ آداب صلاة الليل
ملا محمد تقي مجلسي اصفهاني صاحب «لوامع صاحبقراني».
رساله اي مختصر و کوچک بوده است.
الذريعة: 1/23
5ـ آداب صلاة الليل
ملّا محمد طاهر قمي ـ استاد اجاز علامه مجلسي ـ صاحب «حجة الاسلام في شرح تهذيب الاحکام»
الذريعة: 1/23
6ـ آداب صلاة الليل؛ انيس الوحشة جليس الليلة
ملا محمد شفيع بن محمد رفيع اصفهاني ـ از شاگردان علامه مجلسي (م 1110 ق) ـ
الذريعة: 1/23
7ـ آداب صلاة الليل و فضلها
حجة الاسلام شفتي ـ سيد محمد باقر اصفهاني صاحب «مطالع الانوار» ـ (1175 ـ 1260 ق)
الذريعة: 1/22
8ـ ادعية صلاة الليل
مؤلف شناخته نشد.
نسخه خطي آن در کتابخان آستان قدس رضوي موجود است.
الذريعة: 1/398
9ـ التهجد
ابوالفرج قناني کاتب: محمد بن علي بن يعقوب بن اسحق بن ابي قرّه ـ از مشايخ نجاشي (م 450 ق)ـ
رجال نجاشي: 2/326
10ـ رسالة في «رکعات صلاة الليل»
علّامه سيد آقا شوشتري: احمدبن حسين (1291 ـ 1384 ق)
تاريخ تأليف: 1340 ق
در اين کتاب برخي از آداب نماز شب نيز ذکر شده است.
الذريعة: 11/195
11ـ زبدة الدعوات في آداب صلاة الليل
سيد محمد مهدي بن محمد جعفر موسوي (از دانشمندان نيم دوم قرن 13 هـ)
الذريعة: 12/27
12ـ صلاة الليل ـ رسالة في...
سيد محمدبن سيد عبدالله شبّر.
الذريعة: 15/83
13ـ صلاة الليل ـ رسالة في...
سيد ضياء الدين استر آبادي.
گنجينه دانشمندان: 7/484
14ـ صلاة الليل
مؤلف شناخته نشده است.
نسخه خطي آن ضمن مجموعه ش 6024 کتابخان آيت الله مرعشي موجود است.
فهرست کتابخان مرعشي: 16/23.
15ـ ضياءالصالحين
سيد احمد موسوي مستنبط صاحب «القطره من بحار مناقب النبي و العترة»
اين کتاب فشرده اي از کتاب ديگرش «ضياء المتهجدين» بوده است.
الذريعة: 15/124
16ـ ضياء المتهجدين
سيد احمد موسوي تبريزي مستنبط
اين کتاب گسترده و پيرامون آداب و فضيلت و احکام نماز شب بوده است.
الذريعة: 15/129
17ـ کتاب «قيام الليل»
شيخ ابوالقاسم جعفربن محمدبن جعفربن موسي بن قولويه (م 367 ق) صاحب «کامل الزيارات»
رجال نجاشي: 1/306؛ لسان الميزان: ج2، ص 536
18ـ کتاب «قيام الليل»
شيخ الطائفه ابوالقاسم سعدبن عبدالله ابي خلف اشعري قمي (م 310 ق) صاحبت «فرق الشيعه»
از مفاخر محدثين شيعه و دنياي خاندان «انصاري قمي»ـ
رجال نجاشي: 1/403
19ـ النوائل اليلية
شيخ محمد علي حزين گيلاني اصفهاني (1104 ـ 1181 ق)
الذريعة: 24/351
20ـ الوتر و صلاة الليل
ابونضر محمدبن مسعودبن محمدبن عياش سلمي سمرقندي (ق 4 هـ) صاحب «تفسير عياشي»
رجال نجاشي: 2/250
21ـ الوجيزة في آداب صلاة الليل
مولي نجم الدين محمد علي بن احمد تستري محلاتي شيرازي (م 1284 ق)
الذريعة: 25/50
22ـ هداية العباد
سيد صدر الدين محمد بن عبدالمهدي حسيني موسوي غروي
اين رساله دربار نماز شب و آداب و متعلقات آن است و نسخه خطي آن ـ در 22 برگ ـ به ش 6180 در کتابخان مدرس عالي شهيد مطهري (سپهسالار) موجود است.
فهرست كتابخان مدرس سپهسالار: 5/758
[1] . براي آگاهي اجمالي مراجعه کنيد به: مقال «سحرخيزي حافظ» از: سيد محمود خسرواني در مجل مشکوة ش 38، (بهار 1372 ش)، ص 157ـ160.
