چکیده:

 هنگامه تکبّر هر کسی آغاز سقوط و هبوط و هلاکت اوست، لذا امام علی (ع) در نهج‌البلاغه این مسأله را به‌عنوان یک آسیب جدی اخلاقی، در همه سطوح فردی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مطرح کرده و به شناسایی ابعاد آن و ارائه راه‌کارهای نظری و عملی در جهت بیرون رفت از این بزرگ‌ترین دام شیطان اشاره داشته است. از آنجا که ستون فقرات ساختمان معنایی مفاهیم اخلاقی در جهان‌بینی اسلامی ـ علوی «ایمان و کفر» است، با پژوهش در ساختار معنایی «کبر» در نهج‌البلاغه به‌عنوان رکن اساسی کفر و با شناخت دقیق معنا، عوامل، لوازم و آسیب‌شناسی تحقّقِ آن می‌توان به طُرُق رفع و دفع این بیماری شیطانی و میوه شوم آن یعنی کفر دست یافت. در این نوشتار با استفاده از اسناد کتابخانه‌ای و با بهره‌گیری از ایده «معنی‌شناسی» پس از بیان برخی اصطلاحات معنی‌شناسی، ابتدا تطوّر نسبی معنای واژه «کبر» و تغییر بار ارزشی آن از «مثبت» در عصر جاهلیت به «منفی» در دوران اسلام بیان گردید، سپس حدود و ثغور معنای حقیقی این واژه، با استخراج واژگان مترادف، متضاد و مشترک معنوی (در مورد خداوند، شیطان و انسان و تکبّر مذموم و ممدوح) بررسی شد. در ادامه طیّ چند میدان معنی‌شناختی، رابطه کبر با عناصر مرتبط با آن در نهج‌البلاغه، تحلیل شد؛ که شامل مراتب کبر (در برابر مخلوق یا خالق، ذاتی یا عملی)، اسباب کبر (مانند تملّق و چاپلوسی)، ریشه‌های کبر (مانند جهالت و پندارگرایی) و آثار فردی (مانند مُهر مذلّت و لعنت الهی) و اجتماعیِ کبر (مانند استبداد و استیثار) می‌گردد. در آخرین مرحله بر اساس معنای به دست آمده از «کبر» و با توجه به میدان‌های معنایی مرتبط با آن راه‌کارهای درمان علمی و عملی این بیماری در حوزه فردی و اجتماعی از نهج‌البلاغه استخراج شد که شامل تصحیح جهان‌بینی، انجام عبادات و تمسّک به ولایت، در افراد و نظارت مردم بر حاکمان، عدم پذیرش استکبار آنان و عدم ستایش کارگزاران در جامعه می‌گردد، همچنین نشانه‌های نفی تکبّر از وجود یک انسان شرح صدر و نرم-خویی و مشی متواضعانه او و از اجتماع حقّ انتقاد و آزادی بیان مردم بیان گردید.

نوشتن دیدگاه