چکیده:

 موضوعی که در این نوشتار مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته شده اندیشه‌های کلامی زید بن علی بن الحسین (ع) در منابع مختلف شیعه، اهل تسنن، زیدیه و آثار منسوب به زید است. این مجموعه علمی تحقیقی بر آن است تا با انعکاس دیدگاه‌ها و باورهای کلامی زید از منابع پیش گفته، نظریه‌ها و اندیشه‌های ادعا شده در مورد زید را گردآوری و بررسی کرده، زمینه را برای بررسی صحت و سقم این مدعیات فراهم سازد. با گردآوری چنین مجموعه اندیشه‌هایی از زید بن علی (ع)، می‌توان اصالت و یا عدم اصالت اندیشه‌های فرقه زیدیه و حتی برخی از اندیشه‌های شیعه و اهل سنت را مورد واکاوی قرار داد و در مورد اعتقادات و اندیشه‌های خود زید بازنگری مجدد نمود. برای پیش برد چنین هدفی، یعنی ارائه اندیشه‌های زید، آشنایی بیشتر با شخصیت فردی، علمی و اجتماعی زید و هم‌چنین آشنایی اجمالی با اوضاع جامعه در عصر زید قابل و لازم بررسی است؛ به‌خصوص که زید شخصیتی شهیر به لحاظ علمی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی بود و به علت انتساب به اهل‌بیت (ع) مورد توجه خاص کثیری از مسلمانان من‌جمله مردم عراق بود. شخصیت‌های مهمی که هم‌عصر یا نزدیک به عصر حیات زید بودند و نیز قیام‌های شیعیان در آن دوران بر اهمیت و حساسیت دوران شکل‌گیری اندیشه‌های زید و حرکات سیاسی اجتماعی او می‌افزاید. با توجه به بعضی از قرائن تاریخی و روایی می‌توان ادعا نمود که زید در تشخیص مصادیق امامان و بعضی از مقامات امام با تردید و جهل مواجه می‌شود، ولی روی‌هم‌رفته او برای اهل‌بیت پیامبر (ص) جایگاه ویژه‌ای معتقد است و در منابع شیعی و بیشتر در آثار او مشاهده می‌شود که او به منصوص بودن، افتراض طاعت برای امام، عصمت بعضی از امامان و مقام اصطفای الهی برای امام و برائت از دشمنان اهل‌بیت (ع) معتقد است به خلاف آنچه منابع اهل سنت در مورد او ادعا کرده‌اند. قرائن زیادی که از منابع شیعی، زیدی و آثار زید استخراج شده، نشان می‌دهد که شخصیت اعتقادی زید در این منابع، با شخصیت اعتقادی او در منابع اهل سنت، اختلاف اساسی دارد و چنین اختلافی در مقایسه با منابع شیعی و زیدی کمتر به چشم می‌خورد. تقریباً همه منابع در این امر با هم مشترکند که زید با اندیشه‌های مرجئه زمان خود، جبریه، مفوضه و خوارج، علی‌رغم ارتباط با آن‌ها کاملاً مخالف است. برخی منابع ادعا دارند که بعضی از اندیشه‌های کلامی زید مثل امر به معروف و نهی از منکر و یا اعتقاد به امامت مفضول، با عقاید معتزله هم‌خوانی دارد و لذا در تأثیر و تأثرات بین او و اهل اعتزال اقوال مختلفی نقل شده است. همین مسأله در مورد بعضی از آراء فقهی او و تعاملات او با امثال ابوحنیفه مطرح است.

  مقالات مرتبط:

زید بن علی بن الحسین (ع) و مسألۀ امامت، عبدالمجید اعتصامی، امامت پژوهی، تابستان 1392، شماره 10، (28 صفحه، از 155 تا 182).

نوشتن دیدگاه