چکیده:
دعا و مناجات، از زلال‌ترین چشمه‌هایی است که قطره‌ی ناچیز وجود انسان را به دریای لایتناهی وجود حق تعالی پیوند می‌دهد و زمانی که در بستر کلام انسان کامل، یعنی امام معصوم جاری می‌شود، ظرفیت گسترده‌ای می‌یابد. امام سجاد (ع) در پر پیچ‌وخم‌ترین گذرگاه‌های تاریخ اسلام، برای رساندن بار سنگین امانت امامت و رهبری به سرمنزل مقصود، این ظرفیت را _ به‌مقتضای شرایط زمان _ به کار گرفتند. دعای ابوحمزه‌ی ثمالی و مناجات خمس عشر از جمله ادعیه‌ای هستند که با تأثیرگذاری عمیق و همه‌جانبه بر عواطف و عقاید و روح آدمی، بخشی از اهداف تربیتی و سیاسی امام را محقق نموده‌اند. در این پژوهش، می‌کوشیم تا با بررسی این ادعیه به شیوه‌ی توصیفی ـ تحلیلی، عوامل این تأثیرگذاری را دریابیم و گوشه‌هایی از زیبایی‌ها و برجستگی‌های ادبی آن را به نمایش بگذاریم. بدین منظور، به بررسی سه عنصر اسلوب، معنا و عاطفه، بر اساس نقد کاربردی پرداخته‌ایم. امام سجاد (ع)، این ادعیه را با اسلوب زیبا، مستحکم و خیال‌انگیز، معانی والا و عواطف عمیق و صادقانه، جاودانه ساخته‌اند. زیبایی اسلوب این ادعیه، حاصل بکار گیری انواع سجع، جناس، تکرار و هم‌چنین تناسب الفاظ با فضای معنوی است. استحکام اسلوب، نتیجه‌ی استشهاد و استدلال به آیات قرآنی و بهره‌گیری از صور خیال است و وضوح اسلوب، حاصل دقت در انتخاب واژگان و به‌کارگیری متعادل آرایه‌های بدیع معنوی می‌باشد. تعالی معانی، در پرتو بهره‌گیری از مفاهیم والای قرآنی و تحریک انسان به‌سوی یک حیات متعالی، به ارمغان آمده و وضوح معانی، با تکرار مفاهیم، مقابله‌ی معانی و بهره‌گیری از اسلوبی روشن و واضح حاصل شده است. وحدت و بهم پیوستگی معانی که جلوه‌هایی از آن، در حسن مطلع، حسن تخلص و حسن ختام نمود دارد، به معانی این ادعیه برتری بخشیده است. عواطف عمیق و صادقانه‌ی امام سجاد (ع) که با توصیف دقیق احساسات، تنسیق الصفات، طولانی کردن سخن درباره‌ی محبوب، تکرار و تأکید، استفهام و استدلال، نمایان می‌شود و عواطف خواننده را بر می‌انگیزد، از عوامل مهم تأثیرگذاری و طراوت و تازگی جاودانه‌ی این ادعیه به شمار می‌رود.
