چکیده:
نویسنده به دلیل اهمیت فوقالعاده شبکه وکالت در تطور تاریخی شیعیان، یعنی عصر امام صادق (ع) تا غیبت صغری، و پس از آن تا پایان قرن هفتم به بررسی این شبکه پرداخته، در این پژوهش نوشتههای امامیه را در مورد: وکلا، واژههای مختلف باب، وکیل و نائب مورد توجه قرار داده است. مسائلی مانند: تصریح در وکالت یا آوردن قرائن برای وکیل شدن، اختلافی بودن آن و سبک مؤلفین روایی بهصورت تاریخی آورده شده، روشهای مهم راوی و غیر راوی سبک مؤلفین در تبیین وکلای امام زمان (عج) و علل اختلاف آن مورد توجه واقع شده است. پرسش اصلی تحقیق: تطور تاریخی سیر مطرح شدن وکلای امام زمان (عج) در منابع امامیه تا پایان قرن هفتم بوده است. عمدهترین مطلبی که بهعنوان فرضیه مطرح شده، این است که گونههای مختلف وکلای مطرح شده در منابع امامیه مورد اتفاق نبوده است. به لحاظ روش تحقیق: این پژوهش، گذشتهنگر و به روش اسناد و مدارک تدوین یافته است. اهداف آن آشکار نبودن زوایای پنهان متعلقات وکلای امام زمان (عج) و شناخت بهتر آنان میباشد. پایاننامه در یک مقدمه و پنج فصل تدوین شده است: فصل اول به مفاهیم وکالت و راههای شناخت آن پرداخته؛ فصل دوم مرور اجمالی به سازمان وکالت داشته؛ فصل سوم وضعیت وکلای امام زمان در منابع امامیه تا پایان قرن پنجم مورد بررسی قرار داده؛ در فصل چهارم به وکلای قرن ششم و هفتم پرداخته؛ فصل پنجم به معرفی وکلای امام زمان (عج) و مدعیان وکالت پرداخته است. منابع تحقیق: در منابع تحقیق، نویسنده به منابع تا پایان قرن هفتم توجه کرده؛ کتابهای رجال و تراجم دلایل حدیثی تاریخی، کلامی تاریخی و تاریخ ائمه دوازدهگانه از دید وی دور نمانده است. قلمرو تحقیق: به لحاظ موضوعی به وکلای امام (عج) در کتب اربعه، به لحاظ زمانی از قرن سوم تا پایان قرن هفتم و مکانهای عراق، حجاز، یمن، مصر، ایران و خراسان مورد توجه نویسنده بوده است. فصل اول را نویسنده با مفاهیم وکالت در لغت و اصطلاح آغاز نموده؛ واژههایی چون قیم، قوام، قائممقام، خلیفه، نائب، باب و سفارت در هر دو صورت بیان شده است؛ این واژهها در متون اولیه جستجو گردیده پس از آن به راههای شناخت وکیل از طریق تصریح، روایت، توثیق به کار بردن واژه وکیل، باب، سفیر و ... یا آوردن قرینهای برای وکالت پرداخته در آخر به نتیجهگیری رسیده واژههای وکالت سفارت قیم باب خلیفه را توضیح مختصر داده بهطور مثال کاربرد قیم و قوام را توضیح داده است؛ در فصل دوم نویسنده ابتدا به تعریف سازمان وکالت و اهداف آن مثل جمعآوری خمس، رسیدگی به اوقاف، برطرف ساختن مشکلات شیعیان، هدایت سیاسی، رسیدگی به نیاز علمی آنها و همچنین برقراری ارتباط، رفع اختلاف آنها و ارشاد برای شناخت امام بعدی و زمینهسازی برای غیبت صغری و کبری، مبارزه با غلات و بعد از آن به محدوده جغرافیایی وکالت میپردازد. وکالت را از عصر امام صادق (ع) تا عصر امام حسن عسکری (ع) در شهرهای مختلف جستجو میکند. آنچه جالب به نظر میرسد هرچه به عصر حضرت حجت (عج) نزدیک میشود، تعداد شهرها افزایش مییابد! گرچه کنترل دولتی بیشتر میگردد، تا جایی که فشارهای سیاسی در عصر امام حسن عسکری (ع) به اوج خود میرسد. ناگفته نماند نویسنده اسامی وکلای هر امام را با توجه به منابع آن میآورد؛ در فصل سوم پایاننامه، نویسنده به وکلای امام زمان (عج) در قرون چهارم و پنجم (در کتب امامیه) پرداخته، وی به کتابهای مهم این دوره مثل تاریخ اهلبیت (ع)، کافی کلینی، الامامه ابنبابویه، اختیار رجال کشی، الانوار اسکافی، اثبات الوصیه مسعودی، هدایت الکبری خصیبی، رساله ابی غالب، کمالالدین شیخ صدوق، فصول العشره شیخ مفید، عیون المعجزات عبدالوهاب، دلایل الامامه طبری اشاره کرده است. در این کتابها اسامی وکلا و چگونگی روایت درباره آنها مورد پژوهش قرار گرفته است. به بیان نویسنده در عصر غیبت صغری خفقان زیادی حاکم بوده که اکثر مؤلفین احتیاط و تقیه را پیشه خود ساخته، و به خاطر همین هم هیچکدام در به کار بردن اسامی وکلا و مشخصات آنان تصریح نکردهاند. تا جایی که سالها بعد از غیبت صغری هنوز انسجامی در بحث وکلا دیده نمیشود. تا پایان قرن چهارم روش حدیثی ادامه داشته است و پس از آن روش غیر حدیثی در بحث وکالت در کتبی مانند رجال نجاشی، ارشاد مفید و ... دیده میشود؛ فصل چهارم را نویسنده به وضعیت وکلای امام در قرن ششم و هفتم اختصاص داده؛ رویکرد وی معطوف به وکلای چهارگانه است. وی اسامی آنها را در کتابهای معروف این دو قرن بررسی کرده که برخی از آنان تصریح در اسامی دارند و در بعضی دیگر علاوه بر نواب اربعه، اسامی دیگری نیز آورده برخی دیگر از ذکر اسم خودداری نمودهاند که شاید حاکی از احتیاط آنها بوده است؛ در فصل پنجم محقق ارجمند بحث وکالت را در طی چهار مرحله مختلف پی گرفته؛ ابتدا به زندگی وکلای چهارگانه با عناوین مختلف آن (وکلای اربعه، نواب اربعه، سفرای اربعه و نواب خاص) پرداخته است، سپس به شرح مفصل درباره آنان توجه داشته، و وکلای دیگری که اسامی آنها بیان شدهاند را در رده بعدی قرار داده است. بعد از آن نوبت وکلایی است که اسم مشخصی ندارند، در آخر به توضیح کاملی درباره مدعیان وکالت میپردازد.