چکیده:

 در این تحقیق موقعیت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی شیعیان كوفه از صلح امام حسن (ع) تا پایان دوره‌ی امویان بررسی شده است. هدف تحقیق بررسی وضعیت شیعیان اعتقادی و فرق آن با شیعیان سیاسی می‌باشد. پرسش اصلی تحقیق، نقش شیعیان كوفه در جریانات مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی کوفه از سال 41 تا 132 ه چه نقشی ایفا کرده‌اند؛ و با توجه به آن فرضیه‌ی ذیل را مطرح شده است: شیعیان کوفه اعم از سیاسی و اعتقادی با وجود فشارهای مالی و سیاسی نقش اساسی در حوادث سال‌های 41 تا 132 ه ایفا کرده‌اند. به لحاظ روش تحقیق این پژوهش بر اساس روش اسنادی و کتابخانه‌ای و تحلیل و توصیف تاریخی انجام شده است. منابع مورد استفاده کتاب‌های تاریخی مانند اخبار الطوال دینوری، تاریخ یعقوبی و الکامل ابن اثیر، فرقه شناسی نظیر فرق الشیعه نوبختی، المقالات اشعری، ملل و نحل شهرستانی و مقالات اسلامیین ابوالحسن اشعری و کتب خمسه‌ی رجالی و طبقات است. به نظر نویسنده، گرچه وضعیت شیعیان کوفه در کتاب‌های متعدد تاریخی مانند تاریخ کوفه براقی، حیات اجتماعی و الاقتصادی کوفه حسین زبید، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی حسین رجبی، مورد بحث ضمنی قرار گرفته، ولی تحقیقی مستقل با ویژگی تحقیق حاضر که ویژگی زمان، مکان و قشری دارد وی ندیده است. ضرورت انجام تحقیق از دید نویسنده علاوه بر بهره‌گیری از تجربیات گذشتگان و مصون ماندن از خطا، روشن شدن نقش و تأثیر شیعیان در دهه‌های نخستین صدر اسلام می‌باشد. تعریف مفاهیم بخش آخر کلیات این نوشتار را تشکیل می‌دهد. در بخش مفاهیم به تعریف شیعه و در شکل کلی آن، شیعیان سیاسی و اعتقادی پرداخته است. هم‌چنین معرفی از شهر کوفه و چگونگی بنای آن‌هم ارائه شده است. پایان‌نامه در یک مقدمه و چهارفصل تدوین شده است. مقدمه شامل موضوع، هدف، روش، فرضیه‌ها، سؤالات و منابع مورد استفاده تحقیق می‌باشد. فصل اول تحت عنوان کلیات به مفاهیم پرداخته که شامل شیعه، شیعیان اعتقادی و سیاسی و شهر کوفه می‌باشد؛ وضعیت سیاسی شیعیان مورد بحث فصل دوم بوده و در فصل سوم به بررسی وضعیت فرهنگی شیعیان کوفه پرداخته شده است؛ بررسی وضعیت اجتماعی شیعیان کوفه دستاویز فصل چهارم این پایان‌نامه است. فهرست منابع مورد استفاده هم در انتها آمده است. در فصل دوم به بررسی وضعیت شیعیان کوفه در سه برهه‌ی زمانی، دوره‌ی امام حسن (ع)، امام حسین (ع) و پس از ایشان که شامل سه قیام توابین، مختار و زید بن علی می‌شود پرداخته شده است. در دوره‌ی امام حسن(ع) به صلح آن حضرت با معاویه با هدف حفظ جان شیعیان، امتحان امت و طراحی سیاست بلندمدت برای تشکیل سازمان تشیع اشاره شده است. واکنش شیعیان به صلح، حول دو محور مورد بحث قرار گرفته است. زمان امام حسن (ع) که به‌شدت مورد مخالفت بوده و درخواست جنگ با معاویه می‌شده است. دوره‌ی امام حسین (ع) که خود به دو، دوران معاویه و پس از وی تقسیم می‌گردد، شیعیان خواستار شکستن بیعت و جنگ با معاویه بوده‌اند. حضرت نیز به پرهیز از هر اقدامی تا پیش از مرگ معاویه توصیه می‌کرده‌اند. پس از مرگ معاویه به داستان دعوت کوفیان و پاسخ امام و پیشامد کربلا اشاره شده است. اگرچه نامه‌ها دعوت کوفیان، شیعیان اعتقادی و سیاسی را در برمی‌گیرد ولی در نهایت واقعه‌ی عاشورا، برخی از دعوت‌کنندگان اعتقادی هم غایب‌اند که جای پرسش جدی دارد. مرحله‌ی سومی که شیعیان تجربه کردند پس از واقعه‌ی کربلا تا پایان دوره‌ی اموی است. در این مرحله سه قیام با رنگ و بوی شیعی ممتاز می‌نماید. قیام توابین، مختار و زید بن علی. از نگاه نویسنده، قیام توابین ناشی از ندامت و احساس گناه شیعیان اعتقادی کوفه ناشی می‌شد که به هر دلیل در واقعه‌ی کربلا غایب بودند و هدفشان انتقام خون امام یا کشته شدن بود. قیام مختار حاکی از خصلت قدرت‌طلبی مختار بود که مشروعیتی از جانب امام سجاد نداشت و شیعیان اعتقادی (مثل توابین) گرایش به آن نشان ندادند. در فاصله‌ی پایان کار مختار تا قیام زید بن علی شیعیان، دوران سختی را همراه با آزار و زندان و قتل تجربه کردند، از این‌رو هیچ حرکت سیاسی از جانب ایشان علیه حاکمیت اموی به چشم نمی‌خورد؛ در فصل سوم، وضعیت فرهنگی شیعیان کوفه حول پنج محورِ وضعیت علمی اعتقادی، فرقه‌های منشعب از شیعه، غلو در کوفه و ادب شیعی مورد بررسی قرار گرفته است. در حوزه‌ی علمی علی‌رغم تبدیل شدن کوفه به شهری معمولی حتی مغضوب حاکمیت و وجود منع کتابت حدیث در این دوره نشانه‌های فعالیت علمی شیعیان با توجه به فعالیت‌های علمی امام باقر (ع) کاملاً مشهود است. مؤلفان از شیعه چون میثم تمار، حارث بن اعور، زید بن وهب، سلیم بن قیس، جابر بن عبدالله جعفی، ابان تغلب و راویان از اصحاب ائمه و فقها شاهد برجستگی و فعالیت علمی شیعیان کوفه است. در حوزه‌ی اعتقادی، اصل امامت، عصمت امام و دو دیدگاه قائلین به عصمت و عدم قائلین به عصمت امام و مسئله‌ی مهدویت بحث شده است. به‌زعم نویسنده، باور به مهدویت در آن زمان‌ هم وجود داشته، شاهد مثال این‌که مختار خود را فرستاده‌ی آل محمد در کوفه عنوان می‌کرد. مسئله‌ی رجعت و تقیه در این بخش مورد توجه قرار گرفته است. رجعت به این معنا که از دیدگاه شیعه پس از قیام امام مهدی (عج) و پیش از قیامت افرادی خاص زنده خواهند شد و این معنا اول‌بار در کوفه مطرح گردید. تقیه هم به‌عنوان یک مسئله‌ی اعتقادی شیعه از این زاویه مورد بحث قرار گرفته که در دوره‌ی مورد بحث نوشتار آیا در میان شیعیان کوفه وجود داشته است یا خیر؟ نویسنده با بیان این‌که شرایط سخت سیاسی اجتماعی و محرومیت‌های تحمیل شده، شیعیان را وا داشته بود تا در این دوره، از اصل تقیه استفاده کنند و نمونه‌هایی را هم ذکر می‌کند. آخرین بحث فصل سوم، مسئله فرقه‌های منشعب از شیعه و اعتقادات آنان است. از کیسانیه به‌عنوان اولین گروه منشعب یاد می‌کند که مهم‌ترین وجه اعتقادی و عامل تفرقشان از شیعه، اعتقاد به امامت و مهدویت محمد بن حنیفه است. زیدیه گروهی دیگرند که از شیعه جدا شدند. مهم‌ترین اعتقادی که آنان را از شیعه جدا می‌کند مسئله‌ی امامت و شرایط امامت است. از دید زیدیان امام باید قائم بالسیف باشد. به مسئله‌ی غلو در کوفه هم در این نوشتار اشاره شده است. به‌زعم نویسنده، غلو انحراف فکری است که وارد شیعه شده و ائمه به لحاظ خطر شدید آن، با زبان و عمل به مقابله‌ی با آن پرداخته‌اند. وی از وجود اعتقادات غلوآمیز مانند حلول ذات الهی در ائمه (ع)، تناسخ، تشبیه و تأویل و کسانی از کوفیان مانند مغیره بن سعید، ابوالخطاب یاد می‌کند که به آن اعتقاد داشته‌اند. هم‌چنین اشاره می‌کند که شیعیان امامی با غالیان تعاملی نداشته و از آنان دوری و پرهیز می‌کرده‌اند. برسی موقعیت اجتماعی شیعیان کوفه موضوع بحث فصل چهارم می‌باشد. در این راستا جایگاه اجتماعی، طبقات، خلقیات و وضعیت اقتصادی شیعیان کوفه مورد بررسی قرار گرفته است. پس از صلح امام حسن (ع) جایگاه اجتماعی شیعیان تنزل یافت و آنان شرایط بسیار سخت سیاسی و اجتماعی اقتصادی را تجربه کردند. محرومیت از مزایای دولتی عدم پذیرفته شدن شهادتشان و موجی از رعب و وحشتی که حاکمیت اموی بر جامعه‌ی شیعیان به‌ویژه کوفی‌ها حاکم کرده بود به‌شدت موقعیت اجتماعی‌شان را کاهش داده بود. به لحاظ طبقه‌بندی اجتماعی، شیعیان کوفه به دو گروه عمده عرب و موالی تقسیم می‌شدند. عرب‌ها متشکل از اعراب قحطانی و عدنانی بودند که در جریان جنگ مسلمانان با ایرانیان و پس از تأسیس کوفه، در این شهر مستقر شده بودند. تشیع در میان اعراب خاص یک قبیله نبود. موالی هم ایرانیانی بودند که به دلایل مختلف مثل جنگ، اسارت، کشاورزی و ... در کوفه ساکن شده بودند. آنان بعد از عرب‌ها مهم‌ترین طبقه‌ی اجتماعی کوفه را تشکیل می‌دادند که به لحاظ اقتصادی موقعیت نامناسبی داشتند. آنان به‌شدت از تبعیض بین عرب و عجم در جامعه‌ی کوفه به‌غیراز دوران امام علی (ع) رنج می‌بردند. به‌زعم نویسنده، گرچه نمی‌توان موالیان را جزء طرفداران اعتقادی اهل‌بیت (ع) محسوب کرد ولی ترس از معاویه و نارضایتی آنان از سیاست حاکمان اموی، آنان را به آل علی (ع) متمایل و علاقمند ساخته بود. نویسنده ضمن اذعان به وجود خلقیات مثبت و منفی در هر انسان یا گروه قومی، برای درک بهتر حوادث اتفاق افتاده در این دوره‌ی زمانی به برخی ویژگی‌های اخلاقی کوفیان تحت دو عنوان خلقیات مثبت و منفی اشاره می‌کند. ویژگی‌هایی مانند شجاعت، محبت به اهل‌بیت (ع) و عبادت و دین‌داری را جزء صفات مثبت و بی‌وفایی و خدعه، احساساتی بودن و عجولانه عمل کردن، دنیا طلبی و ترس را به‌عنوان ویژگی‌های منفی آنان ذکر می‌کند. از لحاظ اقتصادی، کوفیان و به‌تبع آن شیعیان دو نوع درآمد داشتند. درآمدی که متکی بر تلاش فردی نظیر حرفه و کشاورزی و اجیری بود و درآمدی که از طرف حکومت به آنان داده می‌شد. از لحاظ درآمدهای حکومتی شیعیان دچار محرومیت‌های جدی بودند. نامشان از دفتر دیوان حذف و عطاء و روزی‌شان قطع می‌شد. به کارهای دولتی گمارده نمی‌شدند و از فتوحات نصیبی نداشتند. درآمدهای حاصل از کار و پیشه‌ی فرد هم با انواع تضییقات از سوی حاکمان اموی روبرو می‌شد. تحمیل انواع مالیات‌ها و برقراری مجدد مالیات‌هایی که در گذشته ایرانیان به سلاطین خود می‌دادند از جمله‌ی این تضییقات بود. از این‌رو به لحاظ اقتصادی شیعیان در دوران مورد بحث شرایط بسیار سختی را تجربه کردند.

 کلیدواژه‌ها:كوفه، شیعیان سیاسی اعتقادی، راویان كوفی، فرهنگ شیعه.

نوشتن دیدگاه