چکیده:

 این تحقیق به یکی از پرسش‌های مهمِ تاریخ صدر اسلام پاسخ می‌دهد که: امام علی(ع) پس از غصب خلافت خویش توسّط عُمَر و ابوبکر، چه موضعی در برابر آنان اتّخاذ کرد؟ و در دوران حکومت آن ها از چه سیره سیاسی و اجتماعی بهره بُرد؟ و آیا اصولاً آنان را به رسمیت شناخت یا خیر؟ و سیاستِ سکوت آن حضرت را چگونه می‌توان توجیه کرد؟ نوشتار حاضر در سه فصل تدوین شده است. نویسنده در فصل اوّل، نخست کلیات و مفاهیم مهّم تحقیق‌اش را شرح داده و جریان‌های سیاسی پس از رحلت پیامبر اسلام (ص) خصوصاً ماجرای شورای سقیفه بنی‌ساعده برای تعیین خلیفه به رغم سفارش های مؤکد پیامبر اکرم (ص) بر جانشینی امام علی (ع) را ارزیابی تاریخی می‌کند. سپس به موضعگیری امام علی (ع) در قبال این شورا و عملکرد منفی صحابه اشاره کرده و آن را تحلیل می‌کند. در فصل دوم نویسنده پس از واکاوی وقایع آن زمان به این نتیجه مهم دست می‌یابد که: امام علی (ع) هرگز خود را به عنوان رقیب شخصی خلیفه مطرح نساخت، بلکه جهت مقابله با سنّت سیئه بیعت بدون لحاظ نص، در گام نخست طبق موازین ثابت دین اسلام و بنیادهای امر به معروف و نهی از منکر، از خلیفه اوّلِ اعراض نمود و با ابتکار اصل «تحصّن» مخالفت خویش را اعلام کرد. سپس در گام دوم با زبان و عمل، از بیعت با خلیفه اوّل امتناع ورزید. آن گاه برای روشن کردن افکار عمومی، به اتمام حجّت پرداخته و همه مسلمانان را به امامت و ولایتی که خود مستحقّ آن بوده، فرا خواند؛ از این رو شبانه با همسر و فرزندانش به درِ خانه تمام صحابه که او را می‌شناختند و برحقّ ایشان واقف بودن، رفته و از آن ها برای رسیدن به اهداف والای خویش یاری جُست، وی پس از بی‌نتیجه ماندن برنامه اتمام حجّت، برای حفظ وحدت مسلمانان و مقابله با دسیسه منافقین و مغرضان و ارتداد، شیوه سکوت را برگزید و در عین حال، خلیفه اوّل و مسلمانان را در شرایط خطرناک و بحرانی، از ارشادها و راهنمایی‌های خود محروم نگردانید؛ زیرا وظیفه اصلی امام در هر شرایطی، ارشاد و راهنمایی مردم است. در فصل سوم نیز نگارنده با اشاره به موضعگیری‌های سیاسی امام علی (ع) در قبال خلیفه دوم، این فرضیه را ثابت می‌کند که امام علی (ع) برای حفظ وحدت ظاهری مسلمانان تلاش‌های فراوانی را متحمّل شده و به رغم خوی خشن عُمَر بن خطاب، او را مهار ساخته، نقایص و مشکلات جامعه آن روز را با ارشادها و هدایت‌های علمی، سیاسی و نظامی خویش جبران کرد. آن‌گاه در برابر اجتهادهای شخصی عُمَر بن خطاب موضعی علمی و در کمال نرمی و آرامش اتّخاذ کرده، به برخی از آن‌ها که در مقابل نص بود، خدشه وارد ساخت و اختلاف‌های قومی را دامن نزد و درگیری و خونریزی در جامعه اسلامی را صلاح ندانست.

 کلیدواژه‌ها:عمر، ابوبکر، امام علی (ع)، بیعت، سیره سیاسی.

نوشتن دیدگاه